:
حاتم اصم عارف نامی قرن دوم و سوم هجری در برخی متون نظم و نثر فارسی به ویژه در متون نثر صوفیه و عرفا یا هواداران آنها مورد توجه واقع شده است که مطالبی که درباره ی او در اهم این متون یافت شده است دراین تحقیق نقل گردیده و مورد توضیح و بررسی قرار گرفته و یك ارزیابی كلی ازحضور حاتم در آن اثر شده است. هم چنین برای کامل‌تر شدن موضوع توضیحات تعدادی از فرهنگ‌ها، واژه نامه‌ها و دایره المعارف‌ها نیز به آن افزوده گردیده و درنهایت با بررسی این متون و یک جمع بندی کلّی و تائید مطالب مستند نشان میدهد که حاتم اصم به چه میزان در ادب فارسی و متون آن حضور و تأثیر داشته و این تأثیر تا چه میزان جنبه‌ی ادبی و هنری و تا چه حد جنبه‌ی معرّفی و اطلاع رسانی دارد و اطلاعات صحیح تر و قابل اعتمادتر در باب وی کدام است و سره از ناسره جدا می گردد.
در باب واژه ی ادب و این كه منظور از ادب و ادبیات چیست سخنان گوناگون گفته‌اند و تعریف های گوناگونی برای ادب و ادبیات كرده‌اند كه هیچ یك جامع نیست. البته مفهوم آن تا حدی برای همه ی مردم روشن است و منظور از آن را كم و بیش در می‌یابند بدون آن كه نیازی به قالب‌گیری در تعریف و حدود معینی باشد. آیا می‌توان مرزی و حدی برای ادبیات ملت ها قایل شد و اگر می‌توان حدی برای آن دانست، دامنه ی آن تا كجا كشیده میشود؟
در زندگی ادبی، انسان در می‌یابد كه رسالت وی در این جهان تنها خورد و خواب نیست بلكه رسالت مهم تری بر عهده دارد و انسانیت به
این نیست كه تنها گلیم خود را از امواج متلاطم بركناردارد و در نجات خود بكوشد ، انسان آن است كه برای سعادت نوع خود گام بردارد.پس شك نیست كه اندیشه ها و اندیشه‌های انسانی در سطح انسانیت یكی از عناصر مهم ادب است. ادیان به طور اعم در پایه‌ریزی نوعی از ادبیات سهمی به سزا داشته‌اند و با وجود تحولات و دگرگونی هایی كه در جامعه‌ها پدید آمده است اوضاع ادبی نیز دوشادوش دگرگونی های جوامع انسانی دگرگون شده است
زبان و ادبیات جلوه گاه اندیشه ، آرمان ، فرهنگ و تجارب و روحیات یک جامعه است . انسان ها در گذر زمان از زبان برای انتقال پیام ها ، عواطف و اندیشه های خویش بهره جسته اند و از ادبیات که زبان برتر است به عنوان ابزاری در انتقال بهتر ، بایسته تر و مؤثرتر اندیشه خود استفاده کرده اند . ادبیات ، درتلطیف احساسات ، پرورش ذوق و ماندگار کردن ارزش ها و اندیشه ها سهمی بزرگ و عمده بر دوش داشته است به همین دلیل هر اندیشه ای که در قالب مناسب خویش ریخته شود ماندگارخواهد بود.
عبدالحسین زرین کوب در تعریف ادبیات می نویسد: ((بطور کلی ادبیات آنگونه سخنانی است که از حد سخنان عادی برتر و والاتر بوده و مردم آن سخنان را در خور ضبط و نقل دانسته اند و از شنیدن آنها دگرگون گشته اند و احساس غم و شادی یا لذت و الم کرده اند پس واضح است که یکی از ویژگی های مهمی که هر اثر باید داشته باشد تا در جمله آثار ادبی به حساب آید پایندگی و ماندگاری آن اثر در طول زمان است. بطور کلی اگر کسی که قصد دارد به آفرینش ادبی بپردازد به هدف ادبیات که همان بیان احساسات و عواطف درونی انسان است، ناظر باشد بطور حتم اثری که خلق می کند دارای ویژگی پایندگی (هر چند که پایندگی آثار بزرگ ادبی را نداشته باشد) خواهد بود؛ زیرا عواطف بشری امریست که دستخوش تغییر در طول زمان نمی شود و همواره ثابت است؛ به عنوان مثال مفهوم عشق در تمام دوران ها وجود داشته و همواره ستایش شده است((.
در هر جامعه‌ای ادب جلوه‌ایست از تجلیات روحی و آسایش ارواح سركش انسانی كه در دنیای نامتناهی در قید و بندهای بسیاری اسیر شده است و راه گریزی ندارد، لاجرم برای تسكین آلام و دردها و ناكامی ها و رنج و عذاب و شكنجه كه ناگزیر به تحمل آن ها است متوسـل به مناجـات و راز و نیــاز می شود و اندیشه ها واحساسات خود را كه هرگز نمی تواند در این جهان ابراز كند به شکل جالب و دل‌انگیزی بیان می كند، در لباس نثر، در لباس نظم، در جلوههای موسیقی، در بیان احساسات دقیق و رقیق عرفانی و اتحاد و فنا و یگانگی، این امور همه به هم پیوسته است.
ادبیات زاییده روح و ذوق‌های لطیف و حساس است و بازتاب دهنده ی روح لطیف عرفانی است و در پاره‌ای موارد جنبههای ارشادی آن نیرومند است كه اخلاقیات مذهبی را در بردارد.
در گلزار معانی و حقایقی که چمن آرای فکر بشر بوجود آورده است تا کنون گلی خوشبوتر از گل عرفان نرسته است و گلهای دیگر این گلزار نیز تا نفحه ای از این گل نداشته باشند بویشان مطبوع طبع صاحبدلان واقع نمی گردد و شگفت آنست که در گلزار معانی و حقایق از این نوع رستنی جز یک گل بیشتر نروئیده و محل روئیدن آنهم مشرق زمین بوده است.
عرفان کعبه ی مقصودی است که رهروان راه دین و علم هر دو به آنجا می رسند. عرفان حقیقتی است که در عرض تمام مذاهب و علوم قرار گرفته و با همه دشوار بدست آمدنش همه کس می تواند از دین و مذهب و علم خود آنرا بیابد و عارف واقعی کسی است که بر حقیقت فضائل و رذائل واقف گشته و متحلی به فضائل و متخلی از رذائل گردیده و انقدر دارای صفای قلب شده که نسبت به هر جانداری تا چه رسد به انسان مهربان است بنابراین با خواندن حالات عارفان در می یابیم هیچ مقامی برای انسان بالاتر از مقام معرفت و هیچ حالی خوشتر از حال عرفان نیست و هرکس می خواهد به کمال مطلوب انسانیت برسد باید بکوشد به این مقام و حال برسد.
تصوف در قرن دوم هجری که ابتدای ظهور آنست عبارت بوده از توجه مفرط به زهد و عبادت بر طبق اوامر و نواهی شریعت اسلام و موضوعات تصوف در قرن دوم یعنی ابتدای ظهور آن زهد ، توکل ، صبر ، شکر ، اخلاص ، محبت و معرفت و اموری از این قبیل بوده و در آغاز تمام این مطالب یکسان مورد توجه قرار می گرفت ولی طولی نکشید که پیشوایان طریقت هر یکی به یکی از این موضوعات بیشتر متوجه گردیده و مستغرق حالتی از حالات مذکور شده اند.
کم کم تصوف شکل دیگری به خود گرفت و فرقه صوفیه رسما در مقابل فرقی که در اسلام ظاهر شده بودند به عنوان یک فرقه ی صاحب تشکیلات و آراء و عقائد مخصوص عرض اندام کرد . این فرقه مشایخ و بزرگان بسیاری داشته که حاتم اصم یکی از مشایخ بزرگ صوفیه در قرن دوم و سوم است که او نیز دارای ویزگیهای برجسته ای مانند زهد ، صدق ، کرم ، عدم خشم ، آرامش اخلاقی است و حتی نظریه های خاصی را مانند مرگ های چهار گانه و تقسیم شهوت بیان نموده است.
از انجا که در آثار نظم ونثر فارسی از حاتم نام برده شده است نشان از توجه و جایگاه ویژه او در نزد نویسندگان وشاعران عارف مسلک دارد.
با توجه به این که برخی از این بزرگان گمنام بوده اند واطلاعات زیادی از آنها در دست نداریم حتی تاریخ تولد آنها مشخص نیست لذا با بررسی آثاری که از آنها سخن به میان آمده به شناخت این بزرگان دسـت می یابیم و با بررسی برخی از این منابع چون کتاب شرح تعرف عبدالله المستملی بخاری ،طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری ، احیاء علوم الدین و مکاتیب فارسی غزالی ، رساله قشیریه عبدالکریم بن هوازن قشیری ، کشف المحجوب هجویری ، حدیقه سنایی ، بوستان سعدی، تذکره الاولیاء عطار نیشابوری مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی و نفحات الانس جامی با به میان آوردن وپیش کشیدن سخن و حکایاتی از آنان به موضوع این تحقیق یعنی سیمای حاتم اصم در آئینه ی ادبیات فارسی خواهیم رسید که نشان میدهد تا چه میزان در ادبیات فارسی تاثیر گذار بوده یا فقط از بعد عرفانی ، شخصیت آنها مورد توجه قرار گرفته است .
نگارنده ی این سطور با اشعار عرفانی انس و الفت داشته و همواره مجذوب کلام شیوای شاعران و نویسندگان عارف مسلک بوه و این دلدادگی به اشعار عرفانی ، سبب بررسی یکی از شخصیتهای صوفیه و عارف یعنی حاتم اصم در آثار نظم و نثر فارسی گردید و دریچه ای بر دلم گشود و مرا در این مسیر راهبر شد و عزم کردم تا در راه تکامل این ارمغان الهی کوشیده و با امید بپویم.
بدین منظور اشتیاق ایجاد دفتر حاضر فراهم گردید و امید است که با این حرکت بتوانم حتی یک قدم در مسیر بی انتهای عرفان و ادب فارسی برداشته باشم.
غرض نقشی است کز ما باز ماند که هـستی را نمی بیـنم بقائی
مگر صاحبدلی روزی به رحمـت کند در حـق درویشـان دعائی
و شش فصل است. در فصل نخست، كلیّات تحقیق كه در برگیرندة هدف تحقیق، روش تحقیق، پیشینه و ادبیات تحقیق است؛ بحث میشود.
در فصل دوم نگاه مختصری به زندگی و آثار سعدی از منظر صاحب نظران افكنده خواهد شد واز تحصیلات، مسافرت‌ها، تجارب و اهمیت این شاعر در ادبیات فارسی و جهان صحبت میشود و از آثار او و موضوعاتشان سخن به میان آمده است.
فصل سوم، به اهمیّت صبر و سكوت در آیات و روایات اسلانی پرداخته و با شرح و بسط این دو موضوع از نظر آیات كریمة قرآن مجید و هم چنین نصوص صریح روایات و احادیث شریف از معصومین و امامان (ع) اشاره میشود.
فصل چهارم به بررسی جایگاه صبر و سكوت در ادبیات فارسی می‌پردازد و اهمیّت آن را در آثار شاعران طراز اوّل ایران مانند مولوی، عطار، صائب تبریزی و … نشان میدهد.
فصل پنجم این تحقیق كه بدنة اصلی این پژوهش را در بر میگیرد، به بحث و برسی جایگاه صبر و سكوت در آثار سعدی می‌پردازد. در این بخش نگارنده بر اساس اشعار و گفته‌های سعدی تحلیل خود را از این دو مبحث ارایه میدهد. در فصل ششم، پژوهنده دریافت و استدراكات خود را ازكُل مباحث و نتیجة ارائه تحقیق داده و سپس پیشنهاداتی را نیز در این خصوص اضافه می‌كند.
1-2- هدف تحقیق:
هدف از انجام این پژوهش، بررسی جایگاه صبر و سكوت در در آثارسعدی شیرازی است. در مقولة تربیت و اخلاق چنان كه از آثار و اشعار سعدی بر میآید، صبر وسكوت به عنوان دو راهبرد تربیتی و اخلاقی در موفقیت انسان بسیار مؤثر هستند. از دیگر سو، به نظر می‌رسد، سعدی در مبحث صبر و سكوت به شدّت تحت تأثیرآموزه‌های اسلامی است. یكی از اهداف دیگر این تحقیق نشان دادن كمیّت و كیفیّت این
اثر پذیری میباشد.
1-3 ادبیات و پیشینة تحقیق:
تا كنون، تحقیق و اثر مستقلی در خصوص جایگاه صبرو سكوت در آثار سعدی به رشته‌ی تحریردر نیامده است. لیكن پژوهش‌گران و ارباب ذوق و اندیشه به طور پراكنده در آثار خود به این مبحث پرداخته‌اند.
محمد علی همایون در باب سعدی و گلستان و بوستان و غزل‌های او كتابی باعنوان«سعدی، شاعر عشق و زندگی» تاًلیف كرده است. این كتاب در 385 صفحه در سال1385 توسط نشر مركز روانه‌ی بازار گردیده. نویسنده در این كتاب مطالب گوناگونی را در هشت فصل پیرامون موضوعات مختلف درآثار سعدی به رشته ِ تحریر درآورده است. در صفحه (167) چنین می‌خوانیم: « سعدی در بوستان، بخصوص در باب سوم و نیز در باب‌‌های دوم و چهارم و هفتم، در تئوری تصوف و درویشی داد سخن میدهد، چنان كه اگر این شعرهای او را به دست كسی بدهند كه از تصوف و ادبیات آن سررشته داشته باشد ولی نداند كه این شعرها از سعدی است، به حق گمان خواهد كرد كه گوینده آنها از اجله شعرای صوفی است…، منظورم برداشت او از آراء و روش‌های اصولی و اساسی و پاك و بی غش تصوف است، و بازتاب آن در خلق و خو و رفتار و گفتار صوفیان بزرگ افسانه مانند جنید بغدادی و شبلی نعمانی و بایزید بسطامی است.
دوازدهمین دفتر «سعدی شناسی» مجموعه‌ای تخصصی درباره اندیشه، زندگی و آثار سعدی است. این دفتر شامل 16 مقاله تحقیقی به قلم دانشوران و سعدی‌شناسان ایرانی است كه هر كدام، بازگو كننده و راهگشای جنبه‌ای از هنر سخنوری و ژرفای اندیشه سعدی است. حق‌شناس در مقاله «شجره‌های ممنوعه در گلستان سعدی»، موضوع این بخش از ادبیات فارسی را پیش می‌كشد و آنها را بنا به دلایلی كه در مقاله بدان اشاره شده، «ادبیات گلخنی» می‌نامد و می‌نویسد كه این شاخه از ادبیات با آنچه به آن هجویات و هزلیات می‌گویند، تفاوت دارد. سپس پرسش‌هایی از این دست را طرح می‌كند كه چرا ادبیات گلخنی ما همواره با نوعی تسامح و نادیده گرفتن مواجه بوده است و كسی نكوشیده كه آنها را از پهنه ادبیات ایران بزداید؟ حق‌شناس در این مقاله به حدس‌ها و گمان‌هایی دست می‌یازد و در نهایت آنچه را كه خود می‌پسندد و با واقعیت ادبیات ما سازگارتر تلقی می‌كند، پاسخی برای پرسش‌هایش در نظر میگیرد.» (كمالی سروستانی، 1385: 87)
«سكوت و سخن، شاهكارهای موضوعی شعر فارسی»، عنوان كتابی است از داود لطف‌الله. این كتاب در سال 1387توسط نشر مدرسه در 188 صفحه چاپ گردیده است. نویسنده در این اثر به آموزه‌های اخلاقی شاعران ایران به مبحث سكوت و سخن و مقام آن پرداخته و شواهد و نمونه‌هائی از شاعران كلاسیك ایران آورده است. مبحثی از این اثر در آداب سخن از سعدی شیرازی نیز در آن گنجانده شده.
امیدعلی احمدی در مقاله مفصلی تحت عنوان «محتوای جامعه‌شناختی گلستان سعدی»، با نگاهی نو و روش‌مند این اثر مشهور سعدی را بررسی می‌كند و آن را نمونه عالی و مهمی در تاریخ ادبیات ایران می‌شمارد كه تحلیل جامعه‌شناختی آن، امكان درك و فهم دوره‌ای دشوار و پیچیده از تاریخ ایران را فراهم می‌كند و زمینه‌ای به دست میدهد تا به توصیف جامعه‌شناختی از وضع اجتماعی و فرهنگی آن عصر برسیم. برای چنین كاری، او برخی نظریه‌های جامعه‌شناسی را مورد توجه قرار میدهد و گلستان سعدی را اثری در نظر میگیرد كه پیامد یك واقعه یا پدیده اجتماعی است. نویسنده، نخست دیدگاه صاحبنظران درباره گلستان را فهرست‌وار میآورد، سپس اوضاع اجتماعی عصر سعدی را بررسی می‌كند و سیر قهقرایی، آشفتگی و بحران دایمی جامعه آن روز را یادآور میشود و در نهایت به خصلتهای اسطوره‌ای گلستان، تنوع موضوعی و مضمونی حكایات، تناقض نمایی‌ها، زبان طنزآمیز سعدی، استفاده از جهان‌بینی سیستمی و موارد دیگرمی‌پردازد. وی به این نتیجه می‌رسد كه: «در گلستان، توصیفی همه جانبه از نهادهای اجتماعی وجود دارد و این توصیف‌ها هر یك به بعدی از ابعاد زندگی اجتماعی مربوط‌اند. آن چنان كه می‌توان گفت كه سعدی، نه به گوشه‌ای خاص از زندگی، بلكه به گستره حیات فردی واجتماعی آدمی نظر داشته است.» (كمالی سروستانی ، 1385 : 86 )
ای بر نسخه ی خطّی این شاعردر سال 1977. م نگاشته است .
این تحقیق در نوع خود تازه ترین كاری است كه به مقایسه‌ی دو اثر اسكندر نامه ی نظامی و عبدی بیگ شیرازی و نقاط تشابه و اختلاف این دو اثر پرداخته و به طور گسترده‌ای به شرح و تحلیل اشتراكات و افتراقات این دو اثر می پردازد .
روش تحقیق
این تحقیق به روش كتابخانه‌ای انجام گرفته و نگارنده کوشیده است برای شناخت دقیق تر و جزئی تر چهره ی افسانه ای اسکندر، رفتار، گفتار و کردار اسکندر و دیگر شخصیّت ها درباره ی او و هم چنین دیدگاه های مؤلّفان آثار پدید آمده در پیوند با اسکندر بخش هایی را بیاورد و بررسی مختصری از سیمای اسكندر در تاریخ و اسكندرنامه‌های فارسی ارائه داده و سپس به طور گسترده حوادث و رخدادهای این داستان را در دو اثر مورد بحث و بررسی قرارداده و واكاوی كند.
در این بخش ها تفاوت ها و شباهت های آثار یاد شده درباره ی اسکندر نیز بررسی می شود. گفتنی است در آغاز هر بخش برای آگاهی بیشتر به کوتاهی مطالبی تاریخی نیز درباره هر موضوع ارائه گردیده است .
فصل دوّم
2-1. نگرشی به آثار و زندگی حكیم نظامی گنجوی
جمال‌الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف نظامی معروف به نظامی گنجوی (۵۳۷ – ۶۰۸ قمری) شاعر و داستان سرای بزرگ ایران و از افتخارات بزرگ زبان و ادب فارسی، یكی از بزرگ ترین اركان شعر و ادب فارسی به شمار می رود . آثار او در مضمون پردازی و تصویر سازی در میان شاعران كهن بی مانند است . آثار نظامی هم از نظر كمّی و هم از نظر كیفی در میان شاعران فارسی زبان از جایگاه ممتازی برخوردار بوده و به نظر بسیاری از متخصّصان و محقّقان یكی از پنج پایه ی اصلی شعر فارسی بعد از فردوسی ، مولوی ، سعدی و حافظ است. او در حوالی سال 530 ه.ق در شهر گنجه از شهرهای ولایت آذربایجان به دنیا آمد. از زندگی نظامی در كودكی و نوجوانی اطّلاع چندانی در دست نیست ولی براساس اشعار خود او پدرش یوسف بن زكی مؤیّد و مادرش از بزرگان كرد بوده است. ظاهرا نظامی در سال های اولیّه ی زندگی خویش به مطالعه ی عمیق علوم و معارف زمان خود پرداخته و ره توشه های بسیاری از علومی همچون ادبیّات فارسی، زبان و ادبیّات عرب،نجوم و هیئت، موسیقی، قرآن، حدیث، حكمت و عرفان اندوخته است كه بعدها این اطّلاعات را در لابه لای اشعارخود به نمایش گذاشته است.
(نظامی ، 1388: پیشگفتار )
2-2 . محل و زمان تولّد
برات زنجانی می نویسد :« نظامی به سال 530 یا 540 هجری در گنجه متولّد شد .نام پدرش یوسف و نام مادرش رئیسه بود. نام جدّش «زکی» و نام جدّ اعلایش «مؤیّد» بوده‌است. زادگاه نظامی شهر گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان کنونی) بوده و اجدادش را اهل تفرش (در استان مرکزی ایران) گفته‌اند. پدرش زاده ی تفرش و مادرش نیز کُرد ایرانی بوده‌است .او در سنین کم یتیم شد و دایی‌اش، بزرگش نمود.. برخی اصل او را از عراق، نواحی قم و تفرش می دانند. هر چند كه او از زادگاه خود خشنود نبود، امّا تمام عمر خود را در گنجه سپری كرده است»
( زنجانی ، ۱۳۸۴ : 45)
در رابطه با پدر او، بهروز ثروتیان این بیت در لیلی و مجنون را شاهد میآورد :
دهقان فصیح پارسی زاد از حال عرب چنین کند یاد
و می‌نویسد: «دهقان فصیح پارسی زاد به توضیحی کنایی آراسته است و شاعر با کنایه اشاره میکند که این بخش مربوط به خود اوست. از نظر تاریخ، تحقیق در زندگی و آثار نظامی از اهمیّت برخوردار است و آن اینکه شاعر شغل و موقعیّت اجتماعی خود را که «دهقان» بوده‌است و هم چنین نژاد او که خود را «پارسی زاده» می نامد، به تصریح بیان داشته و هیچ گونه تردیدی در صحّت بیت و مطلب نیست و با تحقیق درباره ی دهقانان قرن ششم در آذربایجان و بررسی «پارسی» که آیا نظر او «ایرانی» است یا زبان «پارسی» و یا هر دو، گوشه هایی از حیات و موقعیّت اجتماعی شاعر آشکار می‌گردد.»
تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که از اوان انقلاب اسلامی در ایران روی داد، نه تنها سیمای سیاسی و ساختارهای اجتماعی را به کلی دگرگون ساخت، بلکه در زمینه شعر، ادب و هنر نیز تغییراتی فراوان ایجاد نمود به طوری که ویژگیهای زبان و محتوا و پیام آثار ادبی را متحول کرد. اندیشه‌ها و مضامینی تازه در ادبیات این دوره پدید آمد که بیشتر از تحولات سیاسی و اجتماعی الهام یافته بود. در پیوند با ادبیات دفاع مقدس و جنگ تحمیلی باید گفت جنگی در سال 1359 بر این ایران تحمیل شد و بیش از 61 شهر این مرز و بوم را فرا گرفت و تا سال 1367 یعنی هشت سال طول کشید و از دل این جنگ ادبیات دفاع مقدس ظهور کرد. ادبیات دفاع مقدس به مجموعه آثاری گفته میشود که ارزشها، رخدادها، ابعاد و جلوههای هشت سال دفاع مقدس و بازتاب حوادث پیوسته به این هشت سال را با زبانی هنرمندانه (ادیبانه) بیان کردهاند. این آثار در گونههای و ساختارهای متفاوت مثل اشعار دفاع مقدس، خاطره، داستان کوتاه، رمان، زندگینامه و جز آنها به رشته تحریر در آمده‌اند. پیدایش انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی و ضرورت بازتاب حوادث ناشی از این دو پدیده عظیم در حوزهی رمان بر کسی پوشیده نیست. رمان، اساساً زاییدهی مدنیت و مناسبات اجتماعی– فرهنگی است. حضور قشرهای عامی و عادی جامعه در صحنههای انقلاب و جنگ موجب شد تا رمان پس از انقلاب اسلامی، مبین و مفسر واقعی انسان‌های درگیر دنیای پر التهاب امروز باشد از این‌رو، رمان از بدیعترین و برجستهترین اشکال ادبی ایران پس از انقلاب به شمار میآید.
اسماعیل فصیح در سال 1313 در تهران به دنیا آمد. وی پس از انقلاب، به عنوان پرکارترین رمان‌نویس ایرانی وارد صحنه شد و به شهرتی فراگیر رسید و در سه حوزهی رمان، مجموعه داستان و ترجمه آثاری خلق کرده که سالها مورد استقبال کتاب دوستان ایرانی فراوانی قرار گرفته و خوانندگان بسیاری از آنها بهره‌مند و با آنها مأنوس شده اند. برخی از کارهای او مانند «ثریا در اغما» (1363) که به زبانهای انگلیسی، عربی، آلمانی و فرانسه ترجمه شده؛ سرشار از ذوق و ظرافت اند. راوی در این رمان با نگاهی فاصله دار اما کاوشگر در گرما گرم جنگ و ناآرامیهای سیاسی پس از انقلاب، زندگی ایرانیان مقیم پاریس را رصد میکند.
رمان «زمستان 62 » ( 1366) تحت تأثیر وقایع جنگ ایران و عراق و با درون مایهی عشق و شهادت نوشته شده است.
جوهر اصلی ادبی و اندیشه مرکزی در رمانهای ثریا در اغما، زمستان 62 و «کشته عشق» جنگ و پیامدهای آن است. فضای حاکم بر این آثار را عشق، شهادت، جنگ و خونریزی، بمباران شهرها، فضای منورها، صدای توپ و تفنگ، فضای بمب‌های شیمایی و معلولین و آوارهها و آوارگیها تشکیل می دهد؛ فضای کمبودها و نابسامانیها، فضای گریهها و فغانها و نوحهها، فضای قبرستانهای پر، ایثارها و حماسهها، طنین آواز بسیجیان و پژواک شوق به جبهه رفتن، فضای شعارها و پوسترها، وصیتنامهها و فضای رشد دغلبازان و فرصتطلبان و… طرح می شود؛ همان فضاهایی که اسماعیل فصیح سعی کرده است با جزئیات دقیق و مستند گونه و به شیوهی روایی به تصویر بکشد. او هم ستایشگر است و هم منتقد هم از زیبایی عشق و شهادت و ایثار میگوید و هم از زشتیها مینالد هم فرجامها، ادریسها و پسرهای «ننه بوشهری» و هم برادران بسیجی و رزمنده را میستاید و هم «مسعود» های کلاهبردار «ابو غالب» های مسلمان نما و «بیگلری» های فرصت طلب را به سخره میگیرد و به محاکمه میکشد. هم بر حق بودن دفاع از میهن را میستاید و هم از چهره زشت و ویرانگر جنگ مینالد. ثریا در اغما «رمانی است که شخصیتهای آن از روی الگوی اشخاص معروف و واقعی برگزیده شدهاند و این اشخاص با نامهای داستانی و استعارهای در رمان معرفی شدهاند، ویژگی‌ها و خلاقیت‌های شخصیتهای داستان همچون کلیدی است که خواننده را موفق به شناخت اشخاص میکند این نوع رمان: رمان کلیددار نامیده میشود» (میر صادقی،1376: 463).
1-2- اهداف پژوهش:
1 . تحلیل عناصر داستانی و نگاه اسماعیل فصیح به جنگ
2 بررسی تیپها و چهرهای سه اثر داستانی جنگ فارغ از نقش اجتماعی و سیاسی آنان
- آشنایی دانشجویان و محققان با نثر روایی جنگ در سه داستان اسماعیل فصیح
- بررسی شخصیتهای داستانی در سه اثر اسماعیل فصیح
1-3- ارائه فرضیه‌های پژوهش:
- نگاه اسماعیل فصیح به جنگ نگاهی انسانی و فارغ از نگرشهای باور شناختی است
2.تیپها و چهرههای گوناگون جامعه را فارغ از نقش اجتماعی یا اهداف سیاسی آنان ترسیم میکند
- اسماعیل فصیح نویسندهای غریزی است و نسبت به جنبههای ادبی غفلت نشان داده است.
- شخصیتهای داستانی او جامع و چند بعدی هستند و خصلتهای خوب و بد و عام و خاص را توأمان تصویر میکنند.
1-4- پیشینه‌ی پژوهش:
جمال میر صادقی در کتاب داستان‌نویس‌های معتبر ایران در صفحات 214-217 و همچنین در کتاب ادبیات داستانی قصه و رمانس، داستان کوتاه رمان صفحه‌ی 426 به نقد کتاب ثریا در اغما پرداخته است، میر صادقی این کتاب را از نوع از رمانهای کلیددار میداند. به باو
ر میر صادقی در رمانهای کلیددار شخصیتپردازی از اهمیتی ویژه برخوردار است. زیرا در این نوع رمانها از شخصیتهای واقعی گرته‌برداری میشود و شخصیتهای داستان باید اعمال و خلقیات اشخاص مورد نظر نویسنده را بازتاب دهند، به طوری که خوانندگان آنها را در متن داستان طبیعی و واقعی ببینند. در این نوع رمانها شخصیتها از روی انگاره اشخاص معروف و واقعی برگزیده میشوند و این اشخاص با نامهای داستانی در رمان معرفی میگردند تا ویژگیهای شخصیتهای داستان همچون کلیدی خواننده را موفق به شناخت اشخاص نماید.
محمد حنیف در کتاب «جنگ از سه دیدگاه» از رمان ثریا در اغما به عنوان اثری ضد جنگ با تفرعنات روشنفکرانه یاد میکند.
«بهرنگ رجبی» در ضمیمه روزنامه اعتماد به نقد و بررسی رمان ثریا در اغما پرداخته و طرح آن را ضعیف، اما مهارت اسماعیل فصیح را در پرداخت صحنهها جذاب و جالب میداند.
همچنین «محمد حسین صنعتی» در کتاب آشنایی با ادبیات دفاع مقدس اسماعیل فصیح را در گروه کسانی قرار داده که داستانهای منفی نگر نوشته‌اند و رمان زمستان 62 را در گروه آثاری که جنگ را یکسره زشتی میبینند؛ قرار داده است.
غلامرضا مردانی در کتاب «ادبیات در انقلاب، انقلاب در ادبیات» کتاب ثریا در اغما را در گروه آثار منفی نگر به شمار میآورد، رمانی که شخصیتهای اصلی آن از مرگ میهراسند و کمتر با شهادت آشنایند.
آناهید اوجاکیانس در نقد مجموعه آثار داستانی اسماعیل فصیح بر آن است که:
مشخصات سبک و زبان فصیح در این رمان [زمستان 62] دربرگیرنده همان خطوط برجسته ای است که قبلاً بارها ذکر شده است. که استفاده از رجعت به گذشته این بار برای ایجاد مقایسه میان رونق و آبادانی مناطق جنوب با ویرانی‌های جنگ یا معرفی بیشتر شخصیتها صورت گرفته است. . بارِ طنز و کنایاتِ زبان نیز سنگین‌تر و نه تنها از زبان آریان بلکه از سوی شخصیت‌هایی چون دکتر یار ناصر و مریم و فرجام نیز شنیده میشود و حتی به حریم صحنه های جدی و غم انگیز رسوخ میکند و فضای غم زده رمان را قابل تحمل تر می‌سازد. از نمادها نیز بهره شایسته ای گرفته شده است. نماد گل لاله ٬ که فرجام همیشه شاخه ای از آن را در اتاق تنگ خویش نگاه می‌دارد ٬ پیش آگهی از تعلق فکری و سرنوشتی است که در انتظار اوست و هم اسمیِ آن با معبودش٬ لاله جهان شاهی٬ نیز هدف و مقصود این شهادت را می‌رساند. شهادت فرجام شکوفایی گل زندگی لاله را در پی خواهد داشت. نام منصور فرجام نیز کنایه از سعادتی است که فرجام در اواخر زندگی احساس میکند. او از بخت خویش سپاسگزار است که او را یاری داده است تا فرجام زندگی‌اش را شکل دهد و٬ در زمستانِ زندگی خود و برخی از هم وطنانش٬ به رستگاری و حیات جاودان دست یابد. جبهه جزایر مجنون نیز ٬ که راه رستاخیز را برای فرجام فراهم میآورد ٬ کنایات ظریفی در بردارد. از یک سو ٬ در رمان ٬ اشاراتی به اهل جنوب بودن مجنونِ لیلی میشود٬ از سوی دیگر٬ فرجام که مجنونِ عشق لاله است٬ راهیِ جبهه جزایر مجنون میشود که شاید در چشم برخی متقارن با جنون زدگی باشد (اوجاکیانس، 1386: صص 131-132).
از نظرمحمدرضا روزبه آثار اسماعیل فصیح از نوع آثاری هستند:
«که طی آنها نویسنده یا نقبی به تاریخ گذشته زد و یا فراز و نشیبهای جامعه ایران در پشت جبهه جنگ را به تصویر کشید. رمانهای اسماعیل فصیح غالباً روالی خطی و شیوهای گزارش گونه و سرگرم کننده دارند. اسرار نویسنده بر این شکل و شگرد و کم توجهی او به انضباط درونی اثر، بعضاً به سستی آثارش انجامیده است». (روزبه،1381:93)
1-5- مواد و روش اجرای پژوهش:
- در این پژوهش پس از مطالعه آثار اسماعیل فصیح و همچنین کتابهای نقد و بررسی آثار دفاع مقدس از روش کتابخانهای استفاده میشود
2.پس از جمعآوری منابع معتبر، متناسب با عنوانهای اصلی و فرعی فیشبرداری صورت میگیرد.
- بعد از طبقهبندی فیشها و تحلیل آنها پیش نویس تهیه شود.
زندگی نامه و آثار اسماعیل فصیح
2-1- زندگی نامه و آثار اسماعیل فصیح
اسماعیل فصیح در دوم اسفند ماه سال 1313 در محله‌ی در خونگاه – از محله های قدیمی (جنوب) نزدیک بازار تهران – متولد شد. پدرش ارباب حسن، اسم او را اسماعیل گذاشت. اسماعیل در خانه ای شلوغ متولد شد خانه ای که 9 فرزند دیگر ارباب حسن هم در آن زندگی می‌کردند مادر و خواهرها او را خیلی دوست داشتند و با نام مستعار ناصر او را صدا می‌زدند – انتخاب نام دکتر یار ناصر از شخصیتهای مهم رمان زمستان 62 و ناصر خان دایی احمد عرفان مونسی دوازده ساله در رمان کشته عشق بی ارتباط با این نام مستعار نیست – اسماعیل فصیح در سن دو سالگی پدرش را از دست داد.
تحصیلات ابتدایی را در مدرسه‌ی عنصری به پایان رساند و در سال 1326 وارد دبیرستان رهنما در خیابان فرهنگ شد تا با دیپلم طبیعی تحصیلات خود را پایان دهد. فصیح با پرداخت صد تومان توانست از خدمت سربازی معاف گردد و در سال 1335 ایران را ترک کرد تا جهان تازه ای را تجربه کند. او موفق شد از دانشگاه مانتانا در آمریکا پذیرش بگیرد و لیسانس خود را در رشته‌ی شیمی در این دانشگاه به پایان برساند. فصیح در سانفرانسیسکو با دختری نروژی به نام آنابل کمبل ازدواج میکند. اما همسرش هنگام زایمان در بیمارستان، همراه با نوزادی که در شکم داشت فوت میکند تا فصیح، مهم‌ترین تراژدی زندگی خود را تجربه کند. فصیح که لیسانس ادبیات انگلیسی خود را هم در مانتانا گرفته بود پس از مرگ همسر به ایران بر می‌گردد تا دوران تازه ای را آغاز کند فصیح پس از بازگشت به ایران، از طریق صادق چوبک نویسنده‌ی بنام آن روزها به شرکت ملی نفت معرفی میشود و به استخدام این شرکت در میآید. فعالیت در اهواز، خلوت تازه ای برای فصیح پدید میآورد و فرصتی فراهم میکند تا نخستین رمان خود را بنویسد. شراب خام در سال 1347 زیر نظر نجف دریا بندری، زمانی منتشر میشود که فصیح برای انجام یک مأموریت پژوهشی از سوی شرکت ملی نفت ایران به آمریکا رفته بود و در حال اخذ مدرک فوق لیسانس در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی بود. فصیح پس از بازگشت به ایران و آغاز تدریس در دانشکده‌ی نفت آبادان، داستان نویسی را ادامه میدهد. مجموعه داستانهای کوتاه «خاک آشنا» در سال 1349، رمان «دل کور» در سال 1351، مجموعه چهار داستان کوتاه تولد/ عشق/ عقد/ مرگ در سال 1351 و مجموعه داستانهای کوتاه «دیداری در هند» در سال 1353 منتشر شد. فصیح دو سال پس از آنکه از آمریکا به ایران بازگشت، با خانم پریچهر عدالت، ازدواج میکند که حاصل این ازدواج دو فرزند است. سالومه و شهریار.
، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، پیشینه، پرسش‌ها و روش تحقیق آورده شده است.
فصل دوم: شامل کلیاتی در باب غزل از ابتدا تا دورهی بازگشت، شعر و غزل مشروطه، نوآوری‌های نیما یوشیج در شعر و شعر و غزل در ابتدای دورهی معاصر است.
فصل سوم: شامل معرفی احمد شاملو و آثارش، غزلوارههای برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در چند حوزهی محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.
فصل چهارم: شامل معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش، غزلوارههای برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره‌ها در حوزه‌های محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.
1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق
غزل معاصر و نو با غزل سنتی تفاوت هایی در ساختار و محتوا دارد. «غزلواره» یکی از انواع غزل های معاصر به شمار می آید. شناخت غزلوار
ه و شاعرانی که در این نوع ادبی، سروده هایی دارند و همچنین ساختار و محتوای آن و تحولاتی که نسبت به غزل سنتی در غزلواره پدید آمده است از ضرورت های این تحقیق است.
1-3- اهداف تحقیق
آشنایی با «غزلواره» به عنوان یکی از گونههای کمتر شناخته شده در شعر معاصر فارسی.
- بررسی ابعاد گوناگون «غزلواره» سرایی در شعر شاعران برگزیده.
- شناخت شاعرانی که در این نوع ادبی (غزلواره) سروده‌هایی دارند.
- بررسی تحولاتی که هر یک از این شاعران در ساختار و محتوای «غزلواره» پدید آورده‌اند.
1-4- پیشینه‌ی تحقیق
تا کنون تحقیقی جدی و تخصصی درباره ی «غزلواره» و شاعران معاصری که در این نوع ادبی سروده هایی دارند، صورت نگرفته است. تنها به صورت گذرا تعاریف گوناگون «غزلواره» در کتابهای «سیر غزل در شعر فارسی»، «آفاق غزل فارسی» و «سیر تحول غزل فارسی» ارائه شده است. البته در کتاب اخیر به شاعران برجسته‌ی این نوع ادبی اشاراتی شده و نمونه‌ای از غزلوارههای آنان آورده شده است.
1-5- روش تحقیق
روش گردآوری اطلاعات این تحقیق، کتابخانهای است؛ به این صورت که کتابهای مرتبط با موضوع تحقیق، مطالعه و مطالب مهم و برجسته در قالب فیش‌هایی نگارش و دسته بندی شد و پس از تجزیه و تحلیل در تحقیق استفاده گردید.
1-6- پرسش‌های تحقیق
پرسش های تحقیق به طور کلی در چند محور زیر خلاصه می شود:
1- «غزلواره» چیست؟
2- آیا می توان «غزلواره» را در شعر معاصر فارسی گونه‌ای ادبی به شمار آورد؟
3- مختصات اصلی سبکی «غزلواره» در شعر شاعران معاصر کدامند؟
4- سیر تطوّر «غزلواره» سرایی در آثار شاعران مورد نظر چگونه است؟
1-7- نکته
شیوهی ارجاع به غزلوارههای برگزیده در متن، بر اساس شمارههای نهاده شده در آنها در فصلهای سه و چهار میباشد.
