وبلاگ

امروزهجغرافیای اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی جهان تحولات شگرفی را تجربه می­کند. در این میان، تحولات جمعیتی در بین موضوعات انسانی، فنی و علمی به عنوان یک عامل مشترک اهمیت بسزایی دارد. بسیاری از متخصصان معتقدند که جمعیت و تحولات آن در طراحی برنامه­های توسعه، متغیری کلیدی و مهم است. اثرات متغیرهای جمعیتی بر سایر متغیرهای اقتصادی و اجتماعی از جمله رشد اقتصادی، امنیت، محیط زیست و … اهمیت توجه به این گونه متغیرها را دو چندان می­کند. در بسیاری از سیاست­گذاری­ها و برنامه­ریزی­های توسعه­­، مهم­ترین متغیری که به عنوان مبنای محاسبات در نظر گرفته می­شود، جمعیت و دگرگونی­های آن در گذشته، حال و آینده است (مشفق و همکاران، 1391).

جمعیت و ابعاد آن، نقطه­ی مرکزی هر نظام اجتماعی محسوب می­شود. تحولات جمعیتی، تقریباً تمام جنبه­های زندگی انسان و جهان پیرامون وی را تحت تأثیر قرار می­دهد و اثرات متعددی بر خرده­نظام­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و محیطی وارد می­کند و منشأ تحولات چشمگیری در این حوزه­ها می­شود. در مقابل، جمعیت نیز متأثر از تحولات نظام اجتماعی، سیاست­ها و برنامه­های توسعه­ است. این ارتباط تعاملی جمعیت و جامعه، در چارچوبی مفهومی- تحلیلی تحت عنوان «جمعیت، توسعه و برنامه­ریزی» مطرح شده و گسترش یافته است (صادقی، 1388). این چارچوب هر چند از موضوعات قدیمی اندیشه و دانش جمعیت­شناسی محسوب می­شود، اما در دوران معاصر از پویایی خاصی برخوردار بوده و همواره بر اهمیت علمی و کاربردی آن افزوده شده است (عباسی شوازی و حسینی چاوشی، 1390).

ایران همانند بسیاری ازکشورهای دنیا بعد از جنگ جهانی دوم، مراحل انتقال جمعیتی را با کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر آغاز کرد. در فاصله­ی سال­های 1330 تا 1360، ایران با رشد جمعیت بی­سابقه و شتابان مواجه بود. به طوری که میانگین رشد سالانه­ی جمعیت در این چهار دهه، به رقمی حدود 3 درصد رسید. رشد سالانه­ی 3 درصد سبب شد جمعیت ایران از رقمی کمتر از 19 میلیون نفر در سال 1335 به رقمی نزدیک به 50 میلیون نفر در سال 1365 برسد و در سال 1390 به حدود 75 میلیون نفر افزایش یابد. پیشرفت بهداشت و گسترش آن و به تبع آن کاهش میزان­های مرگ و میر، به ویژه مرگ و میر نوزادان و اطفال، نقشی اساسی و تعیین کننده در شتاب رشد جمعیت ایران داشته است (مشفق و همکاران، 1391).

روند رشد جمعیت ایران از گذشته تا به حال نشان می­دهد که متوسط میزان رشد سالانه­ی جمعیت در دهه­ی 1345- 1335 برابر با 1/3 درصد در سال بوده است، لیکن در دهه­ی پس از آن یعنی در فاصله­ی سال­های 1355-1345 با کاهش رو­برو شد و به میزان رشد جمعیت 71/2 درصد در سال رسید. در دهه­ی 1365- 1355 به سبب تحولات سیاسی- اجتماعی این دهه، میزان رشد جمعیت کشور به 9/3 درصد در سال افزایش یافت (مشفق و حسینی، 1391).

بدون شک، باروری یکی از مهم­ترین مؤلفه­های تحولات جمعیتی در هر کشور است و از این­رو، سیاست­های جمعیتی در دنیا به طور عمده حول محور کاهش یا افزایش باروری اعمال می­شود (عباسی شوازی و حسینی چاوشی، 1390).

پس از انجام سرشماری 1365 و وقوف به جمعیت 50 میلیونی کشور و از آن مهم­تر وقوف به روند بی­سابقه­ی رشد شتابان جمعیت، دولت و دستگاه­های برنامه­ریزی، لزوم اتخاذ سیاست­هایی در جهت تعدیل میزان رشد جمعیت از طریق تشویق و ترغیب برنامه­های تنظیم خانواده و کاهش سطح زاد­ و ولد را اجتناب­ناپذیر دانستند؛ به طوری که از سال 1367، این سیاست­ها در متن اولین برنامه­ی توسعه­ی اقتصادی و اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی قرار گرفت (امانی،­1380). خانواده‌ها و زوجین نیز به دلیل آشنایی قبلی با برنامه‌های تنظیم خانواده، توجه به بهداشت و آموزش فرزندان و به طور كلی توسعه­خواهی و توجه به كیفیت زندگی، از برنامه‌های تنظیم خانواده و تحدید موالید استقبال كردند.

بدین ترتیب، برنامه­ریزی، مساعدت دولت، آمادگی و استقبال خانواده­ها و زوجین در دهه­ی 1370، سطح باروری را در ایران با سرعتی استثنایی که در سطح بین­المللی کم­سابقه و شاید هم بی­سابقه بود، کاهش داد (کلانتری و همکاران، 1385).

در دهه­ی دوم انقلاب، موفقیت­های چشمگیر برنامه­ی تنظیم خانواده در کشور باعث کاهش نرخ موالید و کنترل جمعیت شد. در این دهه، نرخ رشد جمعیت از 9/3 درصد در دهه­ی 1365- 1355 به 96/1 درصد در دهه­ی 1375- 1365 کاهش یافت و در دهه­ی 1385- 1375 به نرخ رشد 61/1 درصد رسید (مشفق و حسینی، 1391).