وبلاگ

جامعه­شناسی ادبیات بخشی از جامعه­شناسی هنر است که مطالعات خود را روی محتوای اثر و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل ادبیات و جامعه متمرکز می­سازد. دانش مزبور با معتبر شمردن قواعد و قراردادهای زیباشناختی، با بررسی خرده­فرهنگ و پایگاه اجتماعی هنرمند، می­کوشد تأثیراتی را که فعالیت­ها و آثار هنری در روند امور و نهادهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی برجای می­گذارند، و همچنین تأثیراتی که هنر و فعالیت­های هنری متقابلاً از آنها می­پذیرد روشن سازد و نقش مهمی را که ساختار اجتماعی در این میان ایفا می­کند نشان می­دهد (ترابی، 1379: 30).

در واقع جامعه­شناسی ادبیات یکی از جدیدترین حیطه­ها در جامعه­شناسی است. در این حوزه اوضاع و احوال دینی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی جامعه در ارتباط با ادبیات مورد بررسی قرار می­گیرد.

 

آثار ادبی به طور نامحسوس و غیر مستقیم، آرمان­ها، تفکرات شیوه زندگی هر ملت را در طول تاریخ نشان می­دهد و تصاویری هنرمندانه از واقعیات اجتماعی عرضه می­دارد. نگاه جامعه­شناختی به ادبیات می­تواند وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره را تا حدودی نمایان سازد (جلالی­پور و محمدی، 1389: 395).

 

برای بررسی جامعه­شناسی ادبیات یک دوره زمانی خاص و مهم ایران که دوره مشروطیت و پیامدهای مربوط به آن است انتخاب شده است. دوره مشروطه یکی از دوره­های  پر فراز و نشیب تاریخ ایران است. تقریباً بعضی چیزها، در حال دگرگونی و تغییر است و بعضی از ارزش­ها فرو ریخته و ارزش­ها و موضوعات جدید تبلیغ می­شود تا در فرهنگ جامعه ایرانی جای خود را باز کند. سیاست دوره مشروطه تغییری چشم­گیر با دوره­های ما قبل دارد و ایرانیان اولین تجربه خود را در نظام جدید، با عناوینی چون قانون، افکار عمومی جامعه، آزادی و مساوات و استبدادستیزی به محک می­کشند (همان، 396).

 

با افزایش روابط ایران با دولت­های اروپایی آرا و اندیشه­های روشن­فکران و آزادی­خواهان آن سرزمین­ها، اهل قلم و اندیشه ایران را تحت تأثیر قرار داده است. آنها با اعتقادات جدید که استبداد سلطنتی، محافظه­کاری سیاسی را مردود می­شمردند و اصول برابری و آزادی و برادری را می­ستودند، آشنا شدند. از طرفی دیگر نفوذ اقتصادی اروپا و بی­کفایتی پادشاهان قاجار منجر به آشفتگی اقتصادی و اجتماعی ایران شد (همان، 374).

 

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ادبیات و شعر مشروطه، تأثیرپذیری آن از جریانات اجتماعی و سیاسی است که تحت تأثیر اوضاع و شرایط حاکم بر جامعه، شعر وارد حوزه زندگی مردم می­شود و نحوه زندگی ملت را به تصویر می­کشد. جامعه ایران در حال و هوای انقلاب  تغییر و تحول اساسی است و روشن­فکران تلاش دارند، سنت­های جدید، جایگزین سنت­های کهنه گردد. در این راستا نیز ادبیات اعتراض «انتقاد» شکل می­گیرد که خصیصه بارز آن جامعه­گرایی و واقع­گرایی است. از رهگذر بررسی اشعار این دوره به راحتی می­توان اوضاع جامعه آن زمان را ترسیم نمود و افق فکری شاعران و نوع تلقی آنان را نسبت به مسائل اجتماعی و فرهنگی جویا شد.

 

در تاریخ پر فراز و نشیب ایران مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند. سید اشرف­الدین حسینی گیلانی (نسیم شمال) ستاره­ای در دوره مشروطیت طلوع کرد و خوش درخشید. اشعارش که از احساسات و عواطف شدید میهن دوستانه و عشق به آزادی و مردم سرچشمه گرفته بود، بی­تردید در بیداری توده­ها و آشنایی آنان با حقوق خود، تأثیر ژرف داشت (کریمی موغاری،7:1382).

 

در دوره­ی مشروطه شاهد رشد مطبوعات که حاصل از ارتباط متفکران ایرانی با جامعه اروپایی بود، هستیم، از جمله نشریه­های مطرح در این دوره نسیم شمال بود که نخستین شماره آن در دوم شعبان 1325 ق در رشت چاپ شد و نفوذ زیادی در میان مردم پیدا کرد که در واقع اشعار و حرف دل­های سید بزرگوار حسینی بود که منتشر می­شد. هر یک از سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، که در مجموع نمایشگر وقایع سرزمین ایران از ابتدای عصر مشروطیت تا دوران رضاخانی بود (محمدخانی، 1384: 60).

 

اشعار سید اشرف­الدین علاوه بر سادگی و شیرینی، سرشار از احساسات پاک میهن­پرستانه و بشردوستانه بود. از رهگذر این اشعار است که می­توان به شیوه مبارزه سیاسی و اقدامات دلیرانه او در آگاهی بخشی به عموم افراد جامعه و روشنگری و افشاگریش پی برد.

 

در این دوره ادبیات شاهد مفاهیمی جدید چون «وطن»، «دولت»، «ملت»، «آزادی»، «قانون» و … هستیم. اگر چه برخی از این کلمات قبلاً نیز در اشعار به چشم می­خورد، اما با کاربرد مدرن آنها که برآمده از اندیشه­های نوین مشروطه­خواهی و حاکمیت مردم است بر می­خوریم. دیوان «نسیم شمال» از آن جهت انتخاب شد که تصور می­شود با توجه به کم­سوادی غالب ایرانیان در آن زمان، مردم اشعاری را که آهنگین بوده و به خصوص سبک ساده داشته بهتر به حافظه سپرده و تحت تأثیر اندیشه­ی آن قرار می­گرفتند.

 

سید اشرف­الدین گیلانی از میان مردم و از خطه شمال برخاسته بود، تمام عمر با مردم و در میان مردم زیست و از احوال و دغدغه ­های زندگی آنان اطلاع کامل داشت و به همین دلیل به خوبی توانست با آنان ارتباط برقرار نماید (جلالی­پور و محمدی، 395:1389).

 

3-1- اهداف کلی تحقیق

 

هدف این پژوهش نقد جامعه­شناختی دیوان اشعار سیداشرف الدین گیلانی است. در واقع در پی آن

 

هستیم که تأثیر اشعار نسیم شمال بر تحولات جامعه و بالعکس مورد بررسی قرار بگیرد، به طور کلی مضمون­ها در اشعار سید اشرف­الدین درچهار بخش سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی طبقه­بندی شده است. در این پژوهش سعی بر آن است که به واکاوی بیشتر چهار بخش یادشده و همچنین تأثیر اوضاع و احوال جامعه بر ادبیات آن دوره به خصوص اشعار نسیم شمال و همچنین تأثیر اشعار ایشان بر جامعه و دگرگونی آن بپردازیم.

 

با توجّه به دوره­ی حساس تاریخی مشروطه و انتخاب شاعر بزرگ و مردمی این دوره و با توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شده در اشعار نسیم شمال  و با کمک از شاعران معاصرش به شناخت  و بررسی جامعه دوره­ی مشروطه به لحاظ درون­مایه­های اجتماعی و سیاسی و همچنین به استخراج و تحلیل اندیشه و نظر سید اشرف­الدین حسینی از نظر مؤلفه­های جامعه­شناسی و سیاسی خواهیم پرداخت.

 

با پیدایی مشروطیت، ادبیات طنزی حقیقی، که لبه­ی تیز خود را بیش از افراد  متوجه اجتماع و معایب عمومی جامعه ساخته بود، پدید آمد و در حقیقت به نفع افکار آزادی­خواهانه به شعر تغزلی دست اتحاد داد. در این پژوهش می­خواهیم بدانیم چگونه نسیم شمال با اشعار طنزگونه، ادبیات را به مردم نزدیک ساخت و خود را شاعر مردمی ساخت و با این طریق به آگاهی­سازی جامعه پرداخت.

 

1-3-1- سوالات تحقیق

 

1ـ آیا شرایط مختلف جامعه می­تواند با ورود در ادبیات، بر افکار یک ملت تأثیر داشته باشد؟

 

2ـ جامعه­ی عصر سید اشرف­الدین حسینی چه ساختار سیاسی و اجتماعی داشته و دیدگاه و رفتار ایشان نسبت به آنها چه بوده است؟

 

3ـ  مؤلفه ­های فرهنگی و ضد فرهنگی و ارزش­های اجتماعی زمان نسیم شمال چه بود؟

 

3ــ ادبیات طنز و فکاهی چگونه در تبین اندیشه  جامعه­ زمان نسیم شمال و آگاهی دادن به عموم مردم در مورد جامعه، حکومت، سیاست، اقتصاد و… ایفای نقش می­کرد؟