پژوهش حاضر به منظور بررسی جلوه‌های عرفان در دیوان فیض کاشانی به انجام رسیده است. در عصر صفویه به علت تغییر اساسی که در مذهب و نوع گرایش به وجود آمد، عرفان شیعی جایگزین عرفان اهل سنت شد ؛ عارفان بزرگ غالباً از میان اهل علم و فقها بر خاستند. تفاوت عمده‌ی عرفان این عصر با اعصار پیشین در آن بود که به جنبه‌های اجتماعی بسیار تاکید شده است. عارفان تلاش کرده‌اند با طرح مسائلی خاص زمینه‌ی تحول و تکامل کل اجتماع را فراهم کنند. به علاوه این عرفان با مسائل اخلاقی به شدت آمیخته شده به گونه‌ای که در بسیاری از مواقع تعیین مرز دقیق اخلاق و عرفان غیر ممکن است. فیض کاشانی در اشعار خود با گرایش عمیق به مبانی اعتقادی مذهب تشیع به صورت آگاهانه یا نا خودآگاه بسیاری از مسائل عرفانی را مطرح کرده است .در این پژوهش که به شیوه‌ی قیاسی – استقرایی است نگارنده، اطلاعات خود را جمع آوری کرده و با بهره گیری از فنون تحلیل محتوا از نوع کیفی نتایج خود را ارائه داده است، پس از استخراج اندیشه‌های عارفانه و طبقه بندی در دسته‌های مشخص نوع و شکل عرفان فیض تبیین شده است .اهمیت موضوع در آن است که نشان می‌دهد فقیه و مفسری بزرگ همچون فیض کاشانی به اندیشه‌های عرفانی اهتمام داشته است و با ظرافت خاص مهمترین مسائل عارفانه را با ریز بینی و احاطه بر جنبه‌های معنایی گوناگون آن مطرح کرده است و زمینه‌ی همگامی عرفان و فقه را در عصر صفویه فراهم ساخته است .
پیشگفتار
عرفان و مبانی عرفانی صرف نظر از این که یکی از موضوعات مهم تحقیق در دوران مختلف تاریخ میباشد می‌تواند برای شناخت زوایای گوناگون نظم و نثر فارسی و ارزیابی آن ارزشمند باشد. هر چند عرفان و مبانی عرفانی به عنوان شاخه‌ای مهم و تأثیر گذار در ادبیات فارسی در خور توجه و دقت نظر زیادی برای حفظ فرهنگ و ادب سرزمین کهن ایران است. بر آن شدیم با توجه به این که شخصیت فیض کاشانی و اندیشه‌های آن مانند حافظ ، سعدی ، خیام ، مولوی و… مورد بحث و بررسی قرار نگرفته بود، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. لذا با عنایت به این که ملا محسن فیض کاشانی شخصیتی ممتاز و بی نظیر در اجتهاد ، فلسفه ، اخلاق و عرفان است مبانی فکری و اندیشه‌های او در اشعارش نقش بسزایی دارد .
یکی از اهداف مهم تحقیق بررسی افکار و اندیشه‌های فیض کاشانی در دیوان و معرفی به ادب دوستان و تشنگان عرفان اسلامی است ، هر چند دانشجویان ادبیات نیز می‌توانند جهت تحقیق و پژوهش این مقال را مورد مطالعه قرار دهند .
روش تحقیق در این پژوهش روش استقرایی و توصیفی بوده است که محقق به نگرش دیدگاه ملا محسن فیض کاشانی به مسائل عرفانی دست یافته است. او شاعری عشق محور است و زندگی او بر مدار عشق است و توصیه میکند به سالک و مبتدی راه ، دل را باید از همه‌ی تعلقات پاک کند و آن را مأوای حضرت حق قرار دهد. از طرفی با توجه به اینکه ایشان محب پیامبر و اهل بیت (ع) است با تهور و به دور از هر گونه تملق و چاپلوسی نظرش را بیان کرده است. در اشعار او طی منازل و مقامات و حالات و مفاهیم عرفانی به آسانی قابل درک است .
شیوه‌ی گرد آوری ، استخراج اندیشه‌های عارفانه و طبقه بندی در دسته‌ها مشخص بوده است که به نحو مذکور دیدگاه‌ها و اندیشه‌های فیض تبیین شده است .
برای آفرینش یک اثر ادبی، «زبان» به عنوان ماده‌ی خام به‌کار می‌رود. ادبیات، هنری‌است که از زندگی، طبیعت، فکر و… الهام می‌گیرد و با عنصر خیال تلفیق می‌شود و به صورت شعر پسندیده‌ای یا داستان دل‌انگیزی یا رمان شایسته‌ای در می‌آید.
شاعر، داستان پرداز و رمان‌نویس که اندیشه‌ای متعالی در سر و آرزوی خیال‌انگیزی در دل دارد با صحنه‌سازی و تصویرپردازی تلاش میکند اندیشه و احساس هنری خود را به رساترین حالت ممکن به مخاطب انتقال دهد.
شاعر و نویسنده باید علاوه بر داشتن اندیشه‌ای والا، خلاقیت تلفیق اندیشه و هنر، قدرت زبانی و بیانی متعالی، توان بهره‌گیری از فنون هنری و رموز ادبی را داشته باشد تا بتواند احساس و اندیشه‌‌ی خود را در قالب یک اثر ماندگار سامان بخشد و به رشته سخن درآورد که به تعبیری «عوام بفهمند و خواص بپسندند».
تعریف شعر را به شکل‌های گوناگون از لسان صاحب‌نظران شنیده و خوانده‌ایم. «از کشمکش‌هایی‌که از دیرباز تاکنون در میان منتقدان درباره تعریف شعر، جریان دارد می‌توان چنین دریافت که تمامی آنان علیرغم اختلاف نظرهایی که دارند، در وجود سه عنصر«موسیقی»، «تخیل»، «زبان» در شعر به توافق رسیده‌اند. و به ارتباط صمیمانه ذهن و زبان باورمندند.»(علی‌پور، 1387، ص15)
باری؛ موضوع این پایان‌نامه بررسی شاخص‌ها و ویژگی‌های غزل انقلاب اسلامی با تکیه بر آثار شاعران منتخب است و بدین جهت موضوع را از این زاویه پی می‌گیریم.
شاعران منتخب، شاهدان عینی روزهای قیام و انقلاب مردم ایران علیه رژیم ستم‌شاهی و حوادث مربوط به آن و دوران هشت سال دفاع مقدس و اتفاقات مهم سی و سه ساله‌ی تاریخ جمهوری اسلامی ایران می‌باشند. این شاعران، شکل‌گیری و تحول در بنیان‌های نظام فکری- اجتماعی جامعه‌ی مسلمان ایران را درک و تجربه کرده‌اند و با ورود به ادبیات و شعر انقلاب به خلق آثارنسبتاً ماندگاری در این زمینه پرداخته‌اند؛ که علاوه بر ارزش‌های فرهنگی و انقلابی، ارزش‌های فراوان ادبی وهنری دارند.
این تحقیق برآن است تا بخشی از روند طی شده در ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را مورد بررسی موشکافانه و دقیق قرار دهد.
در این پژوهش ابتدا به خوانش شعر قبل از انقلاب از جمله شعر دوره‌ی مشروطه، شعر عصر نیما، شعر بعد از ظهور نیما و شعر انقلاب اسلامی پرداخته، تأثیرات انقلاب و دفاع مقدس بر جریان‌های شعری روزگار را بررسی کرده و در نهایت به نقد و بررسی شعر شاعران انتخاب شده است.
گفتنی است که در حوزه‌ی نقد شعر انقلاب و دفاع مقدس دچار فقر و فقدان شدید منابع شایسته‌ایم.
1- 2- اهداف پژوهش
بررسی روند پیدایش و شکل‌گیری ادبیات انقلاب و دفاع مقدس، نقد عالمانه، شناخت سبک ادبی و ویژگی‌های آن و نحوه‌ی سرایش و نگارش آن را می‌توان از اهداف این پژوهش دانست.
شاعران منتخب، در شعر خویش به بسیاری از موضوعات انقلاب و دفاع مقدس، پرداخته‌اند؛ پس بررسی شعر ایشان، دست‌کم، تغییرات شکل گرفته‌ی ناشی از وقوع انقلاب و دفاع مقدس را در شعر روزگار نمایان می‌سازد.
1- 3- پیشینه‌ی پژوهش
تاکنون پژوهشگران، شعر انقلاب و دفاع مقدس را مورد واکاوی موشکافانه و دقیق- آن گونه که شایسته است- قرار نداده‌اند یا اگر قرار داده‌اند چشمگیر نبوده و از نظر علمی آن چنان قابل اعتنا نیست. رویکرد عمده‌ای که در این مقوله ارائه شده، همان مصاحبه‌ها و مقالات غیر آکادمیک چاپ شده در مطبوعات و روزنامه‌هاست که عموماً شتاب‌زده و سلیقه‌ای ارائه شده و برای استفاده در یک پژوهش علمی قابل اعتنا نیست. شاعران انتخاب شده در این پایان‌نامه، به خاطر مردمی بودن مسئله انقلاب و دفاع مقدس، با به کارگیری واژگان خاص و اصطلاحات متناسب با انقلاب و دفاع مقدس، دارای شهرت و شناخت عمومی هستند؛ اما همان‌گونه که اشاره شد نقد عالمانه و آکادمیک برآثار آنها تا کنون ارائه نشده و نیاز امروز جوامع دانشگاهی به بررسی این مقوله بیش از پیش ملموس است.
از جمله آثار، پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و مقالاتی که با موضوع این پایان‌نامه مرتبط هستند می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- «شعر امروز»، از ساعد باقری و محمدرضا محمدی‌نیکو، که در سال 1372 در انتشارات الهدی به چاپ رسیده است و نگارنده، چاپ چهارم آن را در اختیار دارد. این اثر اگر چه کتاب ارزشمندی است؛ اما کمتر به ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس پرداخته است.
2.«نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی»، نوشته منوچهر اکبری، که در سال 1371 در انتشارات انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب بیشتر به جمع‌آوری اشعار پیرامون حوادث انقلاب از تبعید حضرت امام (ره) تا پیروزی انقلاب، حوادث مربوط به آن و سوگ سروده‌های رحلت حضرت امام(ره) پرداخته و از این منظر کتاب ارزشمندی است.
3.«نگاهی به شعر معاصر ایران، آوازهای نسل سرخ»، از عبدالجبار کاکایی، که در سال 1376در انتشارات عروج به چاپ رسیده و به بررسی شعر انقلاب از سال 1357 تا 1367 پرداخته است و تقسیم‌بندی آن بر اساس سال‌های طی شده است. در این کتاب از شاعران زیادی نام برده شده و به شعر و سبک آنان پرداخته شده است.
- «حماسه کلمات»کتابی است به همّت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، منتشر شده؛ دارای شش مقاله، شش خاطره و شش تحلیل آماری درباره شعر جنگ است. در این کتاب به دلیل غلبه نگاه آماری، به بررسی محتوایی و موضوعی توجهی نشده است.
- «دستی بر آتش» (بررسی شعر جنگ)، نوشته‌ی غلامرضا کافی، که در سال 1381 از سوی انتشارات نوید شیراز به چاپ رسیده؛ شامل هشت گفتار، پیرامون شعر انقلاب و جنگ است. کافی بیشتر از دیگران به تحلیل موضوع پرداخته و با ارائه‌ی اسناد و ابیات، بررسی‌جامع‌تری انجام داده است. این کار پژوهشی را به عنوان پایان‌نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد خویش نیز ارائه داده که مقبول دانشگاهیان واقع شده است.
- «حماسه و جنگ در شعر شاعران ایران»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد سیروس مهرابی است که در آن، مؤلف به گردآوری اشعار دفاع مقدسیِ شاعران ایلام پرداخته است.
1- 4-.روش تحقیق
روش تحقیق در این پایان‌نامه، اسنادی و کتابخانه‌ای است. نویسنده ابتدا پس از مطالعه‌ی آثار و کتاب‌های شاعران منتخب، به بررسی سبک شعری و اصطلاحات مورد استفاده‌ی آنها پرداخته و مطالب مرتبط را در فیش‌های مربوطه، یادداشت کرده است؛ سپس با خوانش مجدد آثار، به بررسی صورت و معنا و پیام نهایی شعر پرداخته و نقاط ضعف و قوت آن و ارتباط آن با شعر شاعران گذشته را مورد تفحص قرار داده است.
فصل دوم
نگاهی اجمالی به پیشینه‌ی شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی
2- جایگاه شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی
2- 1- شعر
شعر در برابر نثر، یکی از دو قسم کلام است. ارسطو اولین کسی است که بین کلام موزون و خیال‌انگیز با کلامی که تنها وزن داشته باشد تمایز قائل شده و در تعریف، کلام موزون بدون عنصر خیال‌انگیز را از حوزه‌ی شعر خارج دانسته است.
حسن انوری، در فرهنگ خود، شعر را«سخن ادبی که بیان کننده‌ی عواطف و تخیل گوینده است و با عناصری از قبیل وزن، قافیه و تصویر، شناخته می‌شود؛ سخنی زیبا وخوشایند که قابل عمل کردن نیست» می‌داند. (انوری، 1385، ص1409).
بعضی طبق نظر ارسطو، علاوه بر وزن و قافیه، برای شعر خیال‌انگیزی را نیز شرط می‌دانند و کلام موزون و مقفای خالی از خیال‌انگیزی را شعر نمی‌گویند؛ بلکه آن را «نظم» می‌نامند؛ وعده‌ای نیز وزن و قافیه را انکار و شعر را تنها به داشتن عنصر خیال ملزم می‌دانند.
خسرو فرشیدورد، در کتاب«درباره ادبیات و نقد ادبی» می‌گوید:«با توجه به تعریفی که اروپائیان و ایرانیان در گذشته و حال برای شعرکرده‌اند می‌گوئیم: شعر سخنی است دارای موسیقی و تأثیر. بنابراین مهمترین خاصیت شعر تأثیری است که بر آدمیان دارد و موسیقی و زیبایی یکی از عوامل مهم این ثأثیرند و مراد از موسیقی؛ وزن و قافیه و تناسب حروف است. هر چه موسیقی شعر بیشتر باشد شعر عالی‌تر و تأثیرش بیشتر است و هر چه این موسیقی ضعیف‌تر باشد تأثیر شعر کمتر است»(فرشیدورد، 1376، ص31).
شفیعی کدکنی در کتاب «موسیقی شعر» می‌گوید:«شعر گره‌خوردگی عاطفه و وتخیل است که در زبان آهنگین شکل گرفته است.»(کدکنی، 1368، ص115).
بر این اساس، عناصر مختلف شعر را می‌توان به 5 دسته تقسیم کرد:
- عاطفه: عنصری که شعر را از سخن آهنگینِ بی‌معنی و مفاهیم غیر شعری متمایز می‌سازد.
- تخیل: عنصری که به کشف روابط میان مفاهیم ذهنی و جهان بیرون می‌پردازد؛ که قدرت ذهن شاعر برای ایجاد این رابطه را نشان می‌دهد.
- زبان: عنصری فشرده و تصویری است که بیان عاطفه و تخیل شاعر را نشان می‌دهد و با استفاده از خاصیت پیوند الفاظ برای آفریدن ترکیبات بدیع و انعطاف‌پذیری نحوی، اجزاء جمله را جابجا میکند.
- آهنگ و موسیقی: همان وزن و آهنگی است که هنگام خوانش شعر در گوش خواننده و شنونده احساس می‌شود.
2- 1- 1- شعر در اسلام
ازآن‌جایی که شاعران منتخب در این پایان‌نامه، مذهبی و دارای جهان‌بینی دینی می‌باشند، لازم است به نظر دین و شارع مقدس، در مورد شعر و شاعری اشاره کرد.
دین مبین اسلام برای شعر و شاعر اهمیت فراوانی قائل است و شاعران را در موارد گوناگون می‌ستاید و از ایشان با تعبیر «امراء الکلام» یاد می‌نماید.
2- 1- 2- نظرقرآن در مورد شعر و شاعری
قرآن کریم در سوره‌ی مبارکه‌ی «شعرا»آیه 224 ونیز آیات دیگر، شعر را به معنی خاص جاهلی بی‌ارزش دانسته و پیروان آنها را گمراهان قلمداد میکند؛ «الشعراءُ یَتبعهم الغاوون».
اما قرآن کریم و نبی مکرم اسلام(ص)و ائمه اطهار (ع) هیچ‌گاه شعررا به معنی اصیل آن رد نکرده‌اند. به طور کلی شعر که بنیان آن تخیل است با قرآن که متکی بر حقایق الهی است در تضاد نیست و هر کدام در جایگاه خود قرار دارند. اما عناصری غیر از خود شعر از منظر اسلام مورد ارزیابی قرار گرفته است که عمدتاً به مضمون شعر برمی‌گردد نه خود شعر و هنر شاعری؛ که در بالا اشاره شده است.
2- 1- 3- پیشینه‌ی شعر فارسی
کتاب‌های گوناگون و مقالات متعددی درباره شعر فارسی، چگونگی و زمان آغاز آن و اولین شاعر پارسی سرا و… نوشته شده است که در این مجال اندک فرصت پرداختن به همه‌ی آنها نیست، اما در حدامکان به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
یکی از ابزارهای انتقال داستان‌ها، قصه‌ها، اساطیر و افسانه‌ها، سنن، سلوک و شیوه‌ی زندگی شاهان و بزرگان، عواطف، تاریخ، مکنونات ملل و قبایل، شعر فارسی دری بوده است که هم به صورت هجایی قبل از اسلام و هم به شکل عروضی بعد از ظهور اسلام سروده شده است.
بعضی از کتب تاریخی، محمدبن وصیف سگزی شاعر دربار یعقوب لیث صفاری و بعضی ابوحفص سُغدی و برخی نیز شخصیت‌های دیگری را اولین شاعر پارسی‌گو می‌نامند.
اثبات یا انکار این مطلب که نخستین شاعر پارسی گو که بوده است آسان نیست؛ این مسئله، بیشتر نیازمند پژوهشی تاریخی است تا ادبی؛ اما به هر حال، سرودن شعر مقوله‌ای خطیر، و نیازمند تمهیدات و مقدماتی است؛ زیرا نمی‌توان گفت شعر، بدون هیچ پشتوانه و پیشینه‌ی فرهنگی – اجتماعی متولد شده و امروز به اینجا رسیده است.
ذبیح اله صفا در کتاب «تاریخ ادبیات ایران» به نقل از «تاریخ سیستان» مطلبی را بدین‌گونه آورده است:«روایت تاریخ سیستان در این که محمدبن وصیف، اولین شاعری است که به وزن‌های معمول در ادبیات فارسی که تا حدودی نزدیک به اوزان عروضی عربی است شروع به ساختن شعر کرده به نظر ما صحیح‌تر از سایر اقوال است و در قصیده‌ی او و مقلدان وی از حیث لفظ و معنی و صعوبتی که در گنجاندن الفاظ عربی دیده می‌شود و اشکالاتی که برای تطبیق کلمات و ترکیبات فارسی به اوزان مورد انتخاب به نظر می‌رسد آثار ابتدایی بودن شعر فارسی آشکار است». (صفا، 1371، ص21)
فردوسی با سرودن شاهنامه به اوج قله ادب فارسی و اوج جاودانگی رسید. روش او در سرودن حماسه بی بدیل است و مسلماً رجز خوانی یکی از مهمترین و حماسی ترین بخش های شاهنامه به شمار می رود که باید مورد کنکاش بیشتر قرار گیرد.
شاهنامه یک روایت منسجم است و یکی از عناصر برجسته در این روایت گفتگوهای میان افراد است که قسمت زیادی از شاهنامه را به خود اختصاص می دهد و اکثر گفتگوهای قبل از جنگ ها رجز خوانی محسوب می شود.
رجز در لغت عرب به معنی حقیقی به دو منظور به کار رفته است: یکی تحرک و جابجایی شتر و یکی نامی برای نوعی شعرکه در حقیقت از همان تحرک وجابجایی اخذ شده است.
در این پژوهش ابتدا به تعریف رجز و اهمیت آن، هدف از به کار بردن آن و سپس به انواع و تاثیر آن در مقاطع مختلف خواهیم پرداخت.
1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق:
از آنجا که در گفتگوهای مدرن امروزه هم رد پایی از رجزخوانی «خصوصاً در
نزاع های لفظی» دیده می شود لازم است که جهت ارتقاء فرهنگ عمومی بیشتر به این نحوه ی گفتگو پرداخته شود. تا آموزه های اخلاقی شاهنامه در این مورد بخصوص هم بیش از پیش فریادرس فرهنگ و باعث تعالی آن شود.
1-4 هدف ها:
1- جمع آوری رجز خوانی ها در شاهنامه
2- طبقه بندی و تدوین انواع آن ها
3- نشان دادن تاثیر رجز خوانی
1-5 پرسش های اصلی تحقیق:
1- آیا رجز خوانی حماسی ترین قسمت شاهنامه است؟
2- آیا قبل از جنگ ها برای تضعیف روحیه از رجز خوانی استفاده می شده است؟
3- آیا نوع و کیفیت رجز خوانی در تعیین طرف پیروز نقش مهمی داشته است؟
4- آیا بسیاری از رجزخوانی ها ریشه در حقایق داشته است؟
1-6 فرضیه های تحقیق:
1- به نظر می رسد رجز خوانی حماسی ترین قسمت شاهنامه است.
2- احتمالاً قبل از جنگ ها برای تضعیف روحیه از رجز خوانی استفاده می شده است.
3- شاید نوع و کیفیت رجز خوانی در تعیین طرف پیروز نقش مهمی داشته است.
4- ممکن است بسیاری از رجزخوانی ها ریشه در حقایق داشته باشد.
آن چه در این پایان نامه بحث و بررسی شده است، به صورت مختصر شامل بررسی احوال و زندگانی سعدی از خلال آثار اوست. به کمک آن چه خود در آثارش بیان کرده، زندگی، خانواده، احوال، معاصران، سفرها و ویژگی های جسمی شاعر، مورد مطالعه قرار گرفته است.
سفرهای سعدی را می توان از بارزترین خطوط زندگانی شاعر دانست که در آثارش، به بیان آن ها پرداخته است. در یکی از همین سفرهاست که ازدواج او در حلب، مرگ فرزند، گرفتاری در بند فرنگ را به تصویر کشیده است.
این پژوهش، ویژگی های اجتماعی و سیاسی زمان شاعر را به تصویر می کشد. حاکمان و معاصران او را معرفی می نماید، و از قدرت عشق در کلام شاعر و آگاهی او نسبت به ارزشمندی سخنش، خبر می دهد.
واژه های کلیدی: سعدی، زندگانی، خانواده، سفرها، عشق، اساتید، معاصران.
مقدّمه
بی شك ، آدمی از دیر باز از ادبیّات و گونه های آن لذّت می برده است و اگر این لذّت و قدرت تأثیر ادبیّات در بشر نبود چه بسا این هنر یا به وجود نمی آمد و یا به زودی از بین می رفت. در این بین بسیاری از افراد یك جامعه از ادبیّات لذّت می برند؛ ولی همه ی آن ها قادر به خلق آثار ادبی نیستند و تنها عده ی معدودی دارای قدرت نوآوری و خلق آثار ادبی هستند. در میان كسانی كه آثار ادبی را خلق می كنند، آثار عده ای طرفداران بیش تری دارد و مسلّماً خوانندگان و علاقه مندان این آثار، می خواهند كه در باره ی صاحب اثر، مطالبی بدانند.
این نیاز، عده ای را بر آن داشت كه در باره ی صاحبان آثار ادبی به تحقیق و بررسی بپردازند و اطّلاعات به دست آمده را ثبت كنند و در اختیار دیگران قرار دهند. پیشینه ی این كار تا جایی كه نویسنده ی این سطور می داند، مشخص نیست؛ امّا شاید بتوان گفت كه سابقه ای به قدمت انسان دارد و در هر دوره ای تحت تأثیر شرایط زمانی و نیازهای اجتماعی به انجام آن مبادرت می نمودند. نخستین
كسانی كه به این كار اشتغال ورزیدند مورّخان بودند.
مورّخان اغلب در دربار شاهان به سر می برده و مشغول كتابت تاریخ ایشان بوده اند. در اثنای ثبت تاریخ شاهان، چه بسا به زندگی دیگران و ثبت اطّلاعاتی درباره ی آنها پرداخته اند. در میان این اشخاص ادبا به دلیل سخنان زیبا و دل انگیزشان اولویّت بیش تری داشتند و سخنان آنان را گاه به صورت تمثیل مطرح و اطّلاعاتی در باره ی آن ها ارائه می كرده اند.
اگر چه این اطّلاعات بسیار اندك است؛ امّا گاهی تنها اطّلاع از شاعر یا نویسنده ای، همان اشاره ی كوتاه مورخی است كه درباره ی شاعر بیان نموده یا قسمتی از اثر او را ثبت كرده است.
اگر با دقّت بیش تری آثار ادبی بررسی شوند، بی شك، رد پایی از زندگی یا شخصیّت یا عواطف صاحب اثر پیدا می شود. امروزه روانشناسان با استفاده از آثار یك نویسنده یا شاعر به تحلیل شخصیّت وی می پردازند و گاه وی را همان گونه كه هست معرفی می كنند؛ امّا منظور این نیست كه همگان مانند روانشناسان به تحلیل شخصیّت صاحب اثر بپردازند چون به دو دلیل این كار میسّر نیست؛ دلیل اول آن كه، همگان اطّلاع و توان كافی، درباره ی تحلیل های روان شناسی اثر ندارند و دیگر آن كه همیشه نیاز به این تحلیل ها نیست چون گاه خود شاعر یا نویسنده، خواسته یا نا خواسته اطّلاعاتی را درباره ی خود به خواننده می دهد كه گاه می تواند بهترین و قابل اعتماد ترین اطّلاعات در باره ی صاحب اثر باشد. اگر چه این فرضیّه همیشه درست نیست و گاه در اثر شاعر یا نویسنده ای، هیچ نشانی از او نیست یا اطّلاعات موجود واقعیّت ندارند؛ امّا بهتر آن است، زمانی كه در باره ی صحّت یا كذب این اطّلاعات آگاهی نداریم، فرض را بر صحّت آن ها قرار دهیم و اطّلاعات موجود را بپذیریم.
ترم سوم كارشناسی ارشد، زمانی كه در فكر انتخاب موضوع پایان نامه ی كارشناسی ارشد خود بودم، در فكر نوشتن رساله ای بودم كه هم جنبه نوآوری در تحقیق را داشته و هم درباره ی یكی از شعرای صاحب سبك و پر آوازه ی ایران زمین باشد. پس از مدّت ها تفكّر درباره ی موضوعات مختلف و مشورت با آقای دكتر جلیل نظری، روزی آقای دكتر نظری، موضوعی ناب را به بنده معرّفی نمود و آن بررسی زندگی، شخصیّت و عواطف سعدی در آثار سعدی بود. پس از انتخاب موضوع، عنوان رساله را ((سعدی از زبان سعدی)) گذاشتیم و درباره ی آن شروع به بررسی كردم.
اگر چه عنوان تحقیق ((سعدی از زبان سعدی)) بود؛ امّا نمی شد كه سعدی را در آینه ی دیگران نگاه نكرد. پس نخست به بررسی زندگی و شخصیت سعدی در آثار دیگران پرداخته می شود.
قدیمی ترین مأخذی كه از سعدی سخن به میان آورده، كتاب تلخیص مجمع الآداب فی مجمع الالقاب از ابن فوطی (م723 هـ.) است كه معاصر با سعدی است و با وی مکاتبه داشته است و به قول خود او در سال 660 هجری با فرستادن نامه ای به استاد، بعضی از اشعار عربی او را خواسته بود.
جامی درباره ی او می گوید: (( از اَفاضل صوفیّه بوده و از مجاوران بقعه ی شریف شیخ ابوعبداللّه خفیف، قدّس اللّه تعالی سره. از علوم بهره ای تمام داشته و از آداب نصیبی کامل. سفر بسیار کرده است و اقالیم را گشته و بارها به سفر حج پیاده رفته و به بتخانه ی سومنات در آمده بود و بت بزرگ تر ایشان را شکسته، و از مشایخ کبار بسیاری را دریافته و به صحبت شیخ شهاب الدّین رسیده و با وی در یک کشتی سفر دریا کرده.))(جامی، 1375، 598)
حسن انوری درباره ی او گفته است: (( بی تردید سعدی شاعر جهانی است و جهان او را به عنوان شاعری بزرگ می شناسد. شهرتش عالم گیر است و حتَی در زمان خود او، آوازه اش به دورترین سرزمین های شرق عالم رسیده بود. به گفته ی ابن بطوطه، جهانگرد نامدار عرب، كه چند سالی پس از مرگ سعدی به چین رفته بود، شعر سعدی در آن سرزمین به صورت ترانه و همراه با ساز خوانده می شده است.)) (انوری، 1384 ، 81)
آن چه در این رساله مورد بررسی قرار گرفت بررسی احوال و زندگانی سعدی از خلال آثارش می باشد. در آغاز کار، آثار شاعر مورد مطالعه قرار گرفت و آن چه درباره ی زندگی و خصوصیّات فردی و اجتماعی سعدی، در آثارش وجود داشت استخراج و فیش برداری شد. سپس تمامی فیش ها با توجّه به عناوین، به دسته های مختلف تقسیم و مرتب شد.
در این رساله، فصلی تحت عنوان جایگاه سعدی در ادبیّات فارسی و جهان آمده است که در آن نظرات بزرگان زبان فارسی و ادبیّات جهان درباره ی سعدی و آثارش بیان شده است. در فصلی با عنوان سعدی از زبان سعدی، به مطالبی اشاره می شود که شاعر در آثارش درباره ی خود، خانواده، زندگانی، سفرها، استادان، ممدوحان، مذهب، تحصیلات و دیگر شرایط زندگانی، بیان کرده است.
مسائل اساسی مورد بررسی در این رساله به شرح زیر است :
فصل اول : کلیّات، شامل هدف پژوهش، ضرورت، پیشینه و روش تحقیق.
فصل دوم : جایگاه سعدی و آثارش در ادبیّات فارسی و جهان.
فصل سوم : سعدی از زبان سعدی، شامل ویژگی های فردی، خانواده، آثار، سخن، سفرها، ممدوحان، عشق و شاهد بازی سعدی.
فصل چهارم : نتیجه گیری و پیشنهاد ها.
1-کلیّات
1-1- اهداف تحقیق
هدف از تبیین این موضوع، شناخت بیش تر سعدی با استفاده از آثار شاعر، و جمع آوری اطّلاعاتی درباره ی او، از خلال کلام و اشعارش است. آشنایی با آثار سعدی و پژوهش هایی که تاکنون، درباره ی این شاعر نامی صورت گرفته است از دیگر اهداف این پژوهش می باشد.
1-2- ضرورت تحقیق
چیزی که بیش از پیش به این تحقیق ضرورت می بخشد، این است که با وجود جایگاه و مقام رفیع سعدی در ادب فارسی، در شرح احوال و زندگی این شاعر بزرگ ابهامات فراوانی وجود دارد. بیش تر کسانی که به این مهم پرداخته اند از آثار شیخ اجل استفاده ای ننموده، به نقل از دیگران پرداخته اند. لذا ما بر آن شدیم تا زندگی سعدی، بزرگ مرد ادب ایران زمین را از خلال آثارش برای طالبان فرهنگ و علم استخراج و به رشته تحریر در آوریم.
تفاوت متون ادبی بامتون دیگر درشیوۀ به کارگیری زبان درآن است .در متون ادبی زبان معمول ومتداول با شگردها وترفندهایی که هنرمند به کارمی برد شکل دیگری به خود می گیرد ودر این حالت است که دراین نوع متون تنها معنای موردنظر اهمیت ندارد بلکه شکل اثر وزبان وشیوه بیان درآن برجستگی خاصی پیدا میکند ودر واقع هدف هنرمند ارائه اثری ادبی با بیانی زیبا وهنری است.
شاعران برای ادبی کردن اثر خود شیوه های گوناگونی به کار می برند، بیان سخن به شکل آهنگین وموزون، استفاده ازصورخیال وبیان مفاهیم به طرق غیر مستقیم وتغییر در ساخت اجزای جمله وساختن ترکیبات جدیدو… شگردهایی است که شاعران برای ادبی کردن اثر
خود به کار می گیرند.
شهریار نیز یکی از همین شاعران است که برای بیان احساس والقای عاطفۀخود شعر را انتخاب می کند وآن را به انواع زیبایی ها می آراید.
دررسالۀ حاضر ساخت هنری شعر شهریار مورد بررسی قرار گرفته است.دراین پژوهش موسیقی شعر شهریار،صورخیال در دیوان این شاعر، رمانتیسم در شعر وی، نقد وطنز در شعر شاعر وهمچنینباستان گرایی صرفی ونحوی درشعر شاعر مورد بررسی قرارگرفته است.
برای انجام این پژوهش ابتدا کتابهایی در موردزیبایی شناسی وکتابهای فلسفۀهنر وکتب مربوط به دیدگاه های شکل گرایان مطالعه وفیش برداری شد.پس از فیش برداری ازدیوان شاعر به صورت استخراج اوزان وبحرهای عروضی ،بررسی صورخیال،رمانتیسم درشعرشاعر،همچنین تحلیل اشعارازنظرنقدوطنزانجام ومطالب آن جمع آوری شد ودر مرحلۀ بعد مطالب جمع آوری شده، تدوین ونگارش گردید.
اقداماتی که در مورد این شاعر صورت گرفته است در غالب موارد شامل زندگی نامه وخاطرات وی میباشد،البته پژوهش هایی نیز در مورد شعر شاعر انجام شده است ازجمله «کارکردهای هنری وزبانی غزلیات شهریارازآقای بشیرکلاشمی نیکدل».
تفاوت ودر واقع نوآوری پژوهش حاضربا آثارقبل دراین است که علاوه بربررسی سراسر دیوان شاعر نکات وویژگی های برجستۀ دیگریاز دیوان شاعر نیز موردبحث قرارگرفته است.ازجمله این که بابررسی طنز ونقد در شعر شاعر، شهریار به عنوان شاعری طنز پرداز معرفی می شود، همچنین بررسی کامل ویژگی های رمانتیسم در اشعار شاعر وارائه نمونه هایی از آن نوآوری دیگر کار می باشد.
پژوهش حاضر علاوه براینکه دربخش موسیقی، صورخیال وزبان به ادب دوستان وبه ویژه دانشجویان زبان وادبیات فارسی کمک می کند برای کسانی که می خواهند درزمینۀ طنز ونقد تحقیق وبررسی کنند، همچنین افرادی که تمایل دارند با مکتب رمانتیسم وویژگی ها ی اشعاررمانتیک آشنا شوندوبه تحقیق در این زمینه بپردازندنیزراهنمایی های مفیدی ارائه می دهد.
