شعر به عنوان ابزار و اسبابی برای بیان احوال، افكار، عقاید و آمال انسان از دیر باز تا كنون مورد استفادة شاعران و گویندگان قرار گرفته است. این امر در ایران، كه یكی از كهنترین كشورهای جهان و از پیشینة فرهنگی عظیمی برخوردار بوده؛ دارای سابقه و گذشته‌ای طولانیست. بعد از رواج شعر عروضی در ایران، شعر جایگاه خود را به عنوان یك رویكرد فرهنگی و قالبی برای بیان افكار، عقاید و احساسات باز كرد و در این راستا شاعران بزرگی ظهور كردند وآثار شگرفی پدید آمد. شاعران در این برهه، از موضوعات مختلف سخن به میان آورده‌اند. در این میان، شاعران و گویندگان بزرگ دربارهی ماهیّت شعر و شاعری و جایگاه آن دارای عقاید و آثاری هستند كه در نوع خود قابل بررسی و در خور درنگ و تأمّل میباشد.
تحّولات سیاسی و فرهنگی در هر عصر تغییراتی را از نظركاركرد و اهمیّت شعر در پی داشته ونگاه شاعران به شعر بنا بروضع موجود، كاملاً متفاوت میباشد. تأیید یا تكذیب شعر و همین طوركاركرد آن از نگاه شاعران مورد مطالعه در این ادوار، بستگی به نوع نگاه آنان از منظر فلسفی، دینی و سایر مسایلی دارد كه شاعر در آن محیط پرورده و به بار آمده است. ناصر خسرو قبادیانی علی رغم آنكه شاعر و گوینده‌ای تواناست، ولی به لحاظ تربیت دینی، چندان كار شاعری را بر نمیتابد. مسئلة شعر و شرع تا مدّتها یكی از موضوعات چالش برانگیز میان شاعران در این اعصار بوده است.
شعر و ادبیّات، زبان حالات گوناگون بشراست. چنانکه میتوان از ابیاتی که شخص بر زبان میآورد به شرایط روحی او در آن لحظه پیبرد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط انگیز بر زبان می راند و این گونه خرسندی خویش را ابراز میکند و یا برعکس، در لحظههای اندوه و غم، ابیات حزنانگیز و محزون میسراید.
فقر شاعر و ناتوانی او برای سرو سامان دادن به امور معیشتی زن و فرزند، بیتوجّهی زمامداران و دولت مردان به شاعران و اهالی فرهنگ وهنر درهر دوره، بیگانگی افكار و اندیشه‌های شاعران با روح حاكم بر جامعه، عدم التذاذ ذاتی شاعر از هنر خود و تن در دادن به خواست حاكمانی كه از شعر به عنوان ابزاری تبلیغاتی برای دستگاه حاكمه استفاده میكردند، رواج شعر مدحی و بیزاری برخی از شاعران نسبت به این گونه شعرها، نگاه جزم اندیشانه به شعر و شاعری و مقولة هنر و رقابت و چالشهای موجود میان علوم و فنون در هر زمانه از جمله مسایلی است كه سرچشمة قضاوت و داوری شاعران را نسبت به شعر و شاعری در این ادوار پدید آورده است.
نگاه نكوهش‌گرانه و یا خوش بینانه به شعر و شاعری از نظركمّی و كیفی و تفاوت در مضمون و معنی در هرعصر و زمانه بنا به مقتضیات حاكم برشئون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در ادوار مورد مطالعه متفاوت است. وجود حكومتهای بیگانه با فرهنگ و هنر سرزمین ایران، بیكفایتی و بیلیاقتی زمامداران و بیتوجهی به علم وادب، حكومت حاكمان ایرانی تبار و دلسوز بر پرورش هنرمندان و ادبا، رخدادهای سیاسی و گردبادهای برخاسته از آن، جنگهای خارجی و داخلی، فقر اجتماعی و ضعف اقتصادی دولت‌ها از جمله عواملی هستند كه بر افكار و گرایش شاعران به مدح و یا ذّم شعر و هنر خود مؤثّر بوده است.
شاعران بزرگی نیز هستند كه در این دوران برای شعر و اهتمام به آن، هدفی بزرگ و بر مدار خرد و اندیشه قایلند. با آغاز قرن سوم، ایرانیان كه در اثر فشار اعراب به ستوه آمده بودند، زمینه‌ی خیزش‌های ملّی را در ایران فراهم میكردند. مبارزهی ادبی و فرهنگی برای رهایی به طبع این تحولات به طور پرشوری آغاز شد. اوج این مبارزه با خلق شاهنامه، شتاب بیشتری به خود گرفت. فردوسی با بازآفرینی تاریخ پرافتخار ایران و به كمك اساطیر آن، جان تازه‌ای در رگ فرزندان میهن دمید. زبان و تاریخ مردم ایران كه میرفت تا به فراموشی و خاموشی بنشیند، در اثر این كوششها، از خواب مرگ برخاست. فردوسی هدف خود را از آفرینش شاهنامه كه در واقع نوع نگرش او به شعر و شاعری و زمینه كاركرد آن میباشد، زنده كردن تاریخ و فرهنگ و غرور از دست رفته‌ی مردم ایران، بازسازی زبان و ادبیّات و هم چنین جاودانه كردن نام خود برمیشمارد:
نمیرم از این پس كه من زنده‌ام كه تخـــــم سخن را پراكنده‌ام
(فردوسی،230:1387)
این بررسی با نگاهی دقیق به شعر و آثار شاعران ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم، نظرگاه این شاعران را دربارة شعر و شاعری و زمینههای كاركرد آن با ارائه‌ی شواهد و مداخل، بر اساس دسته بندی موضوعات برمیسنجد .
در فصل نخست، كلیّات پژوهش كه مبتنی بر معّرفی ساختار تحقیق است، ارائه میگردد. در فصل دوم، نگارنده نگاهی دارد به جوهره، ماهیت و زمینههای كاركرد شعر، در این بخش ضمن ارائة دیدگاهای متفاوت اصحاب نظر، رویكرد نظریههای آنان بررسی میشود. در فصل سوم، تاریخ شعر ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در بر گیرندة هدف این پژوهش است مورد بررسی قرار میگیرد. نگارنده ضمن نگاهی به رخدادهای سیاسی و اجتماعی در این ادوار به بررسی تحوّلات ادبی و تاریخ شعر، می پردازد. فصل چهارم، که به بحث و بررسی شعراز دیدگاه قرآن مجید و آیات و روایات میپردازد. نگارنده ضمن بررسی آیات و روایات نظریات موافق و مخالف را در این زمینه برمیسنجد. در فصل پنجم كه بدنة اصلی این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ نگارنده با ارائة شواهد و مداخل به بحث و بررسی نظریات شاعران پارسی زبان در ادوار مورد مطاله میپردازد و در دو بخش زمینههای نكوهش و ستایش شعررا از نظر این شاعران، با طبقهبندی موضوعی هدف قرارداده است. در فصل ششم، نتیجهگیری و یافته‌های تحقیق ارائه میگردد.
1- 2- هدف تحقیق
هدف این تحقیق، بررسی نظر و آرای شاعران و سخن پردازان پارسی زبان در بارة شعر و شاعری و جایگاه و منزلت آن از آغاز تا پایان قرن هفتم است. این بررسی با ارائة شواهدی از دیوان‌ها و آثار شاعران تا پایان قرن هفتم، نظر آن را به اهمیّت شعرو جایگاه شاعران از دو منظر مثبت و منفی مینگرد و با تحلیل علل و عوامل آن، بررسی خود را شكل میدهد.
1-3- پیشینه‌ی تحقیق
مطالعات و بررسیها نشان میدهد که تا كنون اثر مستقل و بخصوصی دربارهی بررسی جایگاه شعر و شاعری در آثار شاعران وگویندگان پارسیگوی تا پایان قرن هفتم انجام نگرفته است. بررسی عناوین پایان نامه‌های موجود در مقاطع كارشناسی ارشد و دكترا در دانشگاههای كشور نیز نشان میدهد تاكنون پژوهشگران و محقّقان به طور خاص به این موضوع نپرداخته‌اند. عدم وجود منابع مستقل در این باره نمیتواند دلیل بركم اهّمیِّتی موضوع و یا دشواری‌هایی در مسیر تحقیق باشد. عواملی كه باعث گردیده پژوهندگان كمتر چنین موضوعی را مدّ نظر قرار دهند شاید یكی قلّت منابع و دیگری پراكندگی منابع مطالعاتی آن است. چنین مشكلاتی البته باعث نگردیده كه محقّقان به طور كلی به سراغ آن نروند. در این باره میتوان به تحقیقات زیر كه هركدام به فراخور موضوعات مورد مطالعه‌ی خود اشارات پراكنده به این
مطلب دارند، اشاره كرد:
نخستین اثر با ارزشی كه در این خصوص میتوان به آن اشاره كرد، كتاب« تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی» نوشتهی ذبیح الله صفا است. این کتاب با آنکه ظرف مدتی افزون بر چهل سال فراهم آمده، از طرحی تقریباً واحد پیروی کرده است؛ به این ترتیب که مؤلّف در هر مجلّد پیش از ذکر سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونة آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانشها و همچنین مباحث عمدة دینی و کلامی هر دوره اختصاص داده و آنگاه پس از پرداختن به وضع کلی ادبیّات و علوم ادبی، دردو بخش جداگانه به معرفی شاعران و نویسندگان نامدار هردوره و بحث از زندگانی و آثار و افکار و نمونة اشعار و نوشتههای آنان پرداخته است. وجود این فصلهای بنیادین تا حدّ زیادی خواننده را برای فهم اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی صاحبان ترجمه آماده میکند. منابع کتاب تاریخ ادبیات در ایران، اغلب دست اول و قابل اعتماد است. با آنكه نویسنده به طور مستقیم در این كتاب از ارزش شعر و جایگاه آن فصل مجزایی ندارد، ولی در لابلای مطالب از جایگاه و ارزش شعر در هردوره مباحثی را مطرح میكند.
اثری دیگری كه در این زمینه قابل اعتنا است، كتاب، « شعر و شاعری از دیدگاه قرآن و حدیث» میباشدكه توسّط محمد بیستونی، تألیف گردیده است. نویسنده در این كتاب با استناد به آیات و روایات علاوه برتعریف شعر و ویژگی شاعران متعهد، این مباحث را بررسی نموده است. دلیل اتهام پیامبر به شعر، ارزیابی دربارة شعر و شاعری، موقعیت شعر و شاعران از نظر قرآن و حدیث، مقام شعرو شاعران نزد بزرگان دین، شاعران برجستة اهل بیت (ع)، وجود سجع در آیات قرآن كریم، نظریات مختلف در مورد وجود سجع در قرآن، و افزون بر آن نظریات شهید مطهری وآیت الله خامنهای دربارة هنر، شعر و شاعری مطرح گردیده است. این كتاب در دویست صفحه و 1500 تیراژ از سوی نشر جوان در سال 1385 به بازار كتاب، وارد شده است.
كتاب دیگری كه تا حدّی پیرامون نحوه‌ی نگاه شاعران به مقوله‌ی شعر و شاعری به بحث و بررسی پرداخته و آن را مورد واكاوی قرارداده ؛ كتاب ارزشمند«یادداشتها و اندیشهها»ست . این كتاب كه توسط عبدالحسین زرّین كوب نوشته شده، در بردارنده‌ی نقدها و اشارات و سلسله مقالات اوست. كتاب در سال 1351توسط انتشارات جاویدان در 2200 نسخه در قطع وزیری به چاپ رسیده است . این كتاب مشتمل بر36 مقاله میباشد كه درباره شعر و ادبیات و بررسی نگرش شاعران به شعر، سخن میگوید.
«زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام»، عنوان كتابی است كه توسط علّامة جعفری نوشته شده است. این كتاب مباحث ارزشمندی از دیدگاه‌های اسلام راجع به زیبایی و هنر را مورد بحث قرار میدهد. كتاب حاضر تلاش كرده است از منظر حكمت، هنر و زیبایی را از دیدگاه اسلام مورد واكاوی قراردهد. از جمله عناوین این كتاب: هنر برای هنریا هنر برای انسان، علت زیباگرایی انسان، آیا اخلاق عالیهی انسان از زیبایی هاست، زیبایی از دیدگاه علمی و فلسفی، رابطهی لذّت و ارزش و تعجب و شگفتی با زیبایی، هنرمند كیست، نوگرایی روح انسان در هنر كه نویسنده به طور مشروح و مستند در سراسر كتاب، راجع به این مباحث صحبت میكند. این كتاب در 342 صفحه در سال 1388 توسط نشر آثار به تیراژ 1500، روانة بازار كتاب گردیده است.
كتاب « شعر و شناخت »، نوشتهی ضیاء موحد، مشتمل بر یك پیشگفتار و ده فصل است كه در هر فصل مباحث ادبی جداگانه طرح و بررسی میگردد. از جمله مباحث مطرح شده در این كتاب عناوینی چون صدق در شعر، نوع و فرد در ادبیات، بحثی در تصویر، شعر سیاسی، نقد شعر، از تقلید تا خلق و… می باشد. این كتاب در 286 صفحه از سوی نشر مروارید در 3300 تیراژ در سال 1385 به بازار كتاب آمده است. كتاب مورد بحث از این نظر ارزشمند است كه مباحثی دربارة شعر راست و شعر دروغ و همین‌طور مباحثی دربارة ماهیّت وكاركرد شعر در آن مطرح شده است.
كتاب صورخیال در شعر فارسی، تألیف محمدرضا شفیعی كدكنی، كه مباحث بسیار گستردة ادبی شعر فارسی را از آغاز در برمیگیرد و نویسنده به طور عمیق به بحث انتقادی دربارة شعر و شاعران پرداخته ومعیارهای نوینی را در مبحث انتقادی شعر گشوده است. در این كتاب مطالب برجسته‌ای درباره جوهره و ماهیّت شعر و شاعر و كاركرد آن به دست داده شده است. این كتاب تا كنون بارها تجدید چاپ شده و یكی از اركان مهّم شناخت شعر و ماهیّت آن در مباحث ادبی ایران به شمار میرود.
شعرکهن فارسی درترازوی نقد اخلاق اسلامی، عنوان كتابی است كه توسط حسین رزمجو، نوشته شده است. این كتاب به نقد و بررسی شعر کهن فارسی ازدیدگاه اخلاقی پرداخته و بر مباحثی چون نقد و بررسی اخلاقی، مضامین بدآموز و آموزنده موجود در شعر گذشته فارسی، اخلاق در ادبیات فارسی که در دو بخش روشناییها و تاریکیها تدوین شده است. این كتاب دارای 392 صفحه میباشد كه در سال1386 توسط بنگاه توسعه كتاب منتشر شده است.
اثردیگری كه در این مبحث جای طرح دارد، كتاب «شعر بیدروغ، شعر بینقاب،» نوشته عبدالحسین زرّینكوب است این كتاب در 357 صفحه در قطع وزیری، توسط سازمان چاپ و انتشارات احمد علمی، درسال 1388 با تیراژ 3300، روانه‌ی بازار گردیده است. زرّینكوب در این كتاب در نقد شعر گذشته و امروز و همچنین مباحثی در شعر و شاعری بیان داشته است.
همة این تحقیقات و آثار از زاویه و موضعی مشخص و خاص، به شعر و شاعری پرداخته و تا حدی پیش رفته‌اند كه بتواند روشنگر مباحث طرح شده در طرح كارشان باشد. بعضی ماهیّت شعر و جوهرة آن را بررسی كرده‌اند، برخی از موضع شعر و شرع به مسئله نگریسته و تعدادی نیز از مبحث زیبایی شناختی به آن توجه مبذول داشته‌اند. هیچ كدام از این محققان نه در پی بررسی مستقل جایگاه شعر از زبان شاعران بوده و نه زمان بندی خاصی را از نظر عرصة تاریخی در نظر داشته‌اند. بنابر این میتوان ادعا كرد كه این بررسی دردو زمینه تفاوت ماهوی با این تحقیقات دارد. نخست از این نظر كه این تحقیق از زوایای مختلف و به صورت دسته بندی موضوعی، جایگاه و اهمیّت شعر را از نظر خود سرایندگان هدف قرارداده است و دوم این كه از یك برش تاریخی مستقل كه از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در واقع چالش برانگیزترین ادوار شعر فارسی است، سود جسته است.
1-4- روش تحقیق
روش تحقیق در این رساله، روش كتابخانه‌ایست. نخست آرا و نظریات صاحب نظران و دانشمندان علم ادب و شعر در خصوص ماهیت و كاركرد شعر در ادوار مختلف مورد مطالعه قر ار گرفته است. سپس آثار شاعران و سرایندگان ایران ازآغاز تا پایان قرن هفتم به طور دقیق مطالعه شده است و از نظریات شاعران مورد مطالعه در باب شعر و شاعری و همین‌طور ماهیت و جوهرة آن فیش برداری شده، سپس این یافته‌ها به صورت موضوعی، جهت تحلیل و نتیجهگیری دستهبندی شده‌اند.
فرم در حال بارگذاری ...
